سعودیە و ئێران و کاریگەرییە هەرێمییەکانی

شانشینی سعودیە و ئێران پەیوەندییەکی دوژمنکارانەیان هەبوو کە بۆ ماوەیەکی درێژ درێژ بوو، گرنگترین هۆکار ئەوە بوو کە ئاڕاستەی ئاینی لە پێشەوەی دیمەنی سیاسی هەردوو وڵاتدا بوو، بەدوایدا چەندین فاکتەری سیاسی و فراوانخوازی بەدوایدا هات ، دیارە دوژمنایەتی لە کاتی شۆڕشی ۱۹۷۹ی ئێراندا ئاشکرا بوو.

هەردوو دەوڵەتی نەتەوەیی نوێنەرایەتی دوو کۆمەڵگەی سەرەکی موسڵمان دەکەن، شیعە و سوننە، کە بوونەتە هۆی بەهێزکردنی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو وڵات ، پشتیوانیکردنی وڵاتانی دژ بە ناکۆکی جۆراوجۆر، لەوانە سوریا لە ماوەی شەڕی ناوخۆ و یەمەن و عێراق و لوبنان و بەحرەین ، بەهاری عەرەبی لە ساڵی ۲۰۱۱دا بووە هۆی ناسەقامگیری سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دژی دۆخی ئێستا.

ئێران و عەرەبستانی سعودیە ئەم ئاژاوەیەیان بەکارهێناوە بۆ فراوانکردنی کاریگەرییەکانیان بەتایبەتی لە سوریا و بەحرەین و یەمەن.

لە بەحرەین، کە شیعەکان دژی بنەماڵەی شاهانەی سوننە خۆپیشاندانیان دەکرد، سعودیە هێزی سەربازی نارد بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکە و ئێرانی تۆمەتبار کرد بە هاندانی ئاژاوە ، جارێکی دیکە لە دوای شەڕی سوریا لە ساڵی ۲۰۱۱ ڕێککەوتن. لە سوریا، ئێران پشتیوانی لە سەرۆکی سوریا بەشار ئەسەد کردووە و هێزی سەربازی و دارایی بۆ شەڕکردن لەگەڵ سەرهەڵداوانی سوننە دابین کردووە ، سعودیە سەرەتا پشتیوانی لە گروپە سەرهەڵداوەکان دەکرد، بەڵام دواتر چووە پاڵ هێزی هاوپەیمانان بە ڕێبەرایەتی ئەمەریکا کە لە ساڵی 2014 ەوە بۆ شەڕی دژ بە داعش پێکهێنرا کاتێک دەستی پێکرد ناکۆکییەکانی نێوان حوثییەکان و حکومەتی یەمەن لە ساڵی 2015 دا، سعودیە دەستی کرد بە دەستێوەردان بە هیوای گەڕاندنەوەی حکومەتێک کە لەلایەن حوثییەکانەوە لە لایەن هاوپەیم.

لە ساڵی 2016 دا، دوای تەقینەوەیەک لە مەککە، سعودیە ڕێبەری شیعەی بەناوبانگ نیمر نیمر ئەلنیمەری لە سێدارەدا، کە ڕەخنەگرێکی حکومەتی سعودیە بوو. گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات زیادیان کرد کاتێک ژمارەیەکی زۆر لە خۆپیشاندەرانی ئێرانی هێرشیان کردە سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە.

باڵەخانەی باڵیۆزخانەکە بە کۆکتێلی مۆلۆتۆڤ و بۆمبی بەنزین سوتێنرا ، جیابوونەوەیەکی دیکەی ناوچەکە لە حوزەیرانی 2017 ڕوویدا کاتێک سعودیە و هاوپەیمانەکانی لە میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەب و بەحرەین و میسر گ.

بە بیانووی ئەوەی قەتەر زۆر لە ئێران نزیک بووە و پشتیوانی لە تیرۆریزم دەکات، ئەو تۆمەتانەی کە دەوحە ڕەتی دەکاتەوە. ئەم پەیوەندییانە دواتر لە سەرەتای ساڵی 2021دا چاککرانەوە ، مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئێران گومانی هاوبەش زیاد دەکات لەگەڵ ئەوەشدا، لەوانەیە هەردوو وڵات تێبگەن کە ڕکابەرییە، هیچ کام لە لایەنەکان نەیانتوانیوە هیچ سەروەرییەکی ڕاستەقینە بەدەست بهێنن بەسەر ئەوی دیکەدا و ئەم بەدیهێنانە لەوانەیە وای لێکردن کە بەدوای قۆناغێکی نوێدا بگەڕێن لە پەیوەندییەکەیاندا.

لە نیسانی ۲۰۲۱، ئێران و سعودیە یەکەم وتووێژی ڕاستەوخۆیان لە بەغدا ئەنجامدا،

لە نێوان نیسان و ئەیلوولی ۲۰۲۲، چوار خولی گفتوگۆ بەڕێوەچوون، کە زۆربەیان لەلایەن عێراق و عومانەوە بە نێوەندگیری دەکران، بەڵام بەبێ ئەنجامێکی دیاریکراو.

لە مانگی ئازاری 2023، ئێران و عەرەبستانی سعودیە ڕێککەوتن لەسەر دووبارە دامەزراندنەوەی تاران و ڕیاز ڕێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوانیان و کردنەوەی باڵیۆزخانە و نێردەکانیان لە ماوەیە ،ئەم بڕیارە دەتوانێت کاریگەری هەرێمی و نێودەوڵەتی هەبێت، چونکە قۆناغێکی نوێیە لە پەیوەندییەکانیاندا. ئاماژەیەکی گرنگ بۆ دەستپێکردنی پەیوەندییە نوێیەکان هەوڵەکان دەبێت بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەرێمییە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەردوو دەسەڵات.

گرنگترین فاکتەری سەرهەڵداو لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دوو ڕکابەرە تاڵەکە، نێوەندگیریی چین و گۆڕینی هاوسەنگی هێزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستد ژمارەیەکی زۆر لە بەرپرسان و شیکەرەوە ڕۆژئاواییەکان نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە سەبارەت بە ڕۆڵی چین و مەترسی ئەوەی حکومەتی ئێران پەیوەندییەکانی لەگەڵ سعودیەدا چاک بکاتەوە بۆ ئەوەی فشارە چڕەکانی ئەمەریکا و ئەوروپا پەیوەست بە بەرنامە ناوەکییەکەی و سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە ناوخۆییەکان و پشتیوانییەکانی بۆ ڕوسیا لە ئۆکرانیا تێپەڕێنێت ، هەرچەندە ڕێککەوتنەکەی چین ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە، بەڵام دەکرێت کاریگەرییەکی گەورەی هەبێت لەسەر سەقامگیری ناوچەکە ، ئەمە لەوانەیە گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات کەم بکاتەوە و لەوانەیە ڕێگا خۆش بکات بۆ هەماهەنگی لەسەر پرسە ناوچەییەکان وەک ناکۆکییەکانی سوریا و یەمەن.

ڕێککەوتنەکە ئاماژە بەوە دەکات کە هەردوولا پێشکەوتنێکیان بەدەستهێناوە لە چارەسەرکردنی ناوچە گرنگەکانی ململانێدا ، ماوەیەکی زۆرە سعودیە پەیوەندییە دیپلۆماسییە مەرجدارەکانی چاککردەوە لەسەر بنەمای پابەندبوونی ئێران بە زیادکردنی هەنگاوەکان لە یەمەن ، لەوانەیە گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکان ببێتە پێشەکییەک بۆ ڕیاز کە تەنانەت بە فەرمی لە یەمەن بکشێتەوە.

بەڵام گرنگە تێبینی ئەوە بکەین کە هێشتا کێشەی زۆر هەیە کە پێویستە بەسەریدا زاڵ بێت بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندییە بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بێت و بەڵێنی سەقامگیرییەکی مانادار لە ناوچەکەدا بدات ، چاوەڕوان دەکرێت ئەم نزیکبوونەوەیە کاتێکی پێبچێت تا دەگاتە قۆناغی گەڕاندنەوەی متمانە ،

بە تایبەتی عەرەبستانی سعودیە ئەگەری ئەوەی هەیە ڕێککەوتنەکە وەک میکانیزمێکی خۆپارێزی بۆ پاراستنی خۆی لە هێرشەکانی ئێران ببینێت نەک وەک ڕێکخستنەوەیەکی ستراتیژی ڕاستەقینە ، سەرکردەکانی ئێران لە لایەن خۆیانەوە دەیانەوێت ڕیاز پشتیوانی خۆی بۆ ئۆپۆزسیۆنی ڕاپێچکراوی ئێران بکشێنێتەوە، ئەمەش ڕێگری لە زیادبوونی فشارەکانی ڕۆژئاوا دەکات بە هەمەجۆرکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ پاشایەتییەکانی دیکەی کەنداو ، عەرەبستانی سعودیە تاکە جێگیری گەورە بووە ، و لە کۆتاییدا تاران دەیەوێت هاوکارییەکانی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بێلایەن بکات بۆ ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بۆ سەر ئێران.

هێشتا دیار نییە ئێران تا چ ڕادەیەک دەتوانێت سعودیە بەکاربهێنێت بۆ قەرەبووکردنەوەی سزاکانی سەر ئێران، چونکە ڕیاز بەردەوامە لە فشارخستنە سەر ئەوروپا و ئەمەریکا بۆ ئەوەی فشاری زیاتر بخەنە سەر ئێران.

ئەم ڕێککەوتنە ئاماژەیە بۆ زیادبوونی تێوەگلانی چین لە کێشە جیۆسیاسییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. سەرکردەکانی چین دەزانن کە ناسەقامگیری هەڕەشە لە بەرژەوەندییە گرنگەکان دەکات بەتایبەتی لە وزەدا لە بەرامبەریشدا ڕیاز چین وەک هاوبەشێکی باوەڕپێکراو دەبینێت لە بەرەنگاربوونەوەی جیابوونەوەکانی ئەمەریکا، بەڵام هەروەها تاکە وڵاتە کە کاریگەری ڕاستەقینەی لەسەر ئێران هەیە، کە سعودیە پێشبینی دەکات سوودی لێ وەربگرێت ، ڕۆڵی چین لە ئاسانکردنی ئەم ڕێککەوتنە نیگەرانییەکی ڕاستەقینەی واشنتۆن بوو ، ئەمە بە شێوەیەکی بەرچاو لەلایەن سەرکردەکانی سعودیەوە مەبەست بووە، کە هیوادارن هەڕەشەی زیادبوونی کاریگەری چین مسۆگەری ئاسایشی ئەمەریکا زیاد بکات ، ترس و نیگەرانییەکی گەورە هەیە لە نزیکبوونەوەی نێوان ئێران و سعودیە. لە کۆتاییدا کات هێڵە کۆتاییەکان دیاری دەکات، بەڵام بە دڵنیاییەوە ڕێگایەکی دیپلۆماسییە نەک سەربازی.

ئێران – بەشی سێیەم

ئێران – بەشی سێیەم

دوای شۆڕشی ئیسلامی

1- لە ساڵی 1979 ئەو وڵاتەی کە پێشتر بە وڵاتەکان

فارس ناسراوە بوو بە کۆماری ئیسلامی ئێران ، شۆڕشی ئیسلامی دژی سیاسەتە عەلمانییەکانی ڕۆژئاوای شاهی دەسەڵاتداری ئێران ڕەزا پەهلەوی بوو دوای لە کارلادانی، دەوڵەت حکومەتێکی تیۆکڕاتیکی ئیسلامی دەسەڵاتداری بەڕێوەبرد.

سەرۆکی دەوڵەت عەلی خامنەیی سەرۆکی حکومەتە کە ڕاهێنانی ئایدۆلۆژی و سیاسی بەسەر دەوڵەتدا دەکات و هێزە چەکدارەکان کۆنترۆڵ دەکات و بڕیار لەسەر پرسە ئەمنی و گرنگەکانی سیاسەتی دەرەوە دەدات.

سەرۆکی حکومەت و لقی جێبەجێکار ئەو سەرۆکەیە کە بە دەنگدانی جەماوەری بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێت و ناتوانێت زیاتر لە دوو خولی یەک لەدوای یەک خزمەتی بکات.

لە ئێران دوای شۆڕشی ئیسلامی هەڵبژاردنێکی ئاسایی ئەنجام درا و تا دواین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لە حوزەیرانی 2021 سێزدە هەڵبژاردن ئەنجام درا.

دەسەڵاتی سەرۆک کۆمار بەبڕیارەکانی سەرۆک ڕابەری باڵا و کاریگەری ئاینی ئیسلامی و کەسانی کاریگەر لەسیستمی ئەمنی و دادوەری ئێراندا کەمدەکرێتەوە.

پاش شۆڕشی ئیسلامی دەستبەجێ لە تشرینی دووەمی 1979دا 52 دیپلۆماتکار و هاووڵاتی ئەمریکی بە بارمتە گیرابوون دوای ئەوەی کۆمەڵێک خوێندکاری زانکۆی ئێرانی دەستیان بەسەر باڵیۆزخانەکەدا گرت لە تاران ، ئەمە 444 ڕۆژە ڕوو بەڕوو بوونەوەیەکی دیپلۆماسیی بەدوای خۆیدا هێنا تا ئازادکردنی بارمتەکان لە 20ی کانوونی دووەمی 1981 ئەم قەیرانە بووە هۆی پچڕانی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران و سەپاندنی سزای سەر ئێران.

لە سەردەمی شاهەوە پەیوەندییەکانی عێراق و ئێران کێشەی سنووریان بینیوە سەبارەت بە سنووربڕکێ و ئۆپەراسیۆنی قاچاخ و مەڕداری

(ئێمە پێمانخۆشە سەرنج ڕاکێشین بۆ هێڵی قاچاخ لە ڕێگەی سنوورە ئیتنیکیەکانی ئێرانەوە بەتایبەتی لە سنووری پارێزگای دیالە کە هێڵێکی کۆنە و بە کات گەشەی کردووە)  ئەو شتانەی کە لەسەردەمی سەرۆک عەبدولڕەحمان عارفدا جێگیربوون دوای سەردانەکەی بۆ تاران لەساڵی 1967 و دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1968 وڵات گەڕایەوە بۆ دۆخی پێشکەوتن کردن و پاشەکشێکردن ، لە ئەیلولی ساڵی 1980دا پەیوەندییەکان شایەتی هەڵکشانی خێرای کێشە سنوورییەکان بوون کە بە تەقینەوەی ئێران بۆ سەر چەند ناوچەیەکی سنووریی و بەتایبەتی لە پارێزگای دیالە کە بووە هۆی ئەوەی عێراق هێرشێکی هەمەلایەنە بۆ سەر سنووری ئێران بەرپا بکات ، جەنگی ئێران و عێراق فرەچەشن بوو و تێوەگلا لە شیکاری ئایینی و ناکۆکی سنوورەکان و ناکۆکییە سیاسییەکان.

شەڕی درێژخایەن بۆ ماوەی هەشت ساڵ بەردەوام بوو و لە ساڵی 1988 بە بڕیارێکی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆتایی هات و داوای ئاگربەستی کرد، هەرچەندە دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییە ئاساییەکان و کشانەوەی سوپا لە مانگی ئابی 1990دا.

جەنگەکە یەکێک بوو لە تێکدەرترین ناکۆکیەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم ، زیانەکانی هەردوو لا بە نزیکەیی 500,000 خەمڵێنراوە لەگەڵ ئێران کە تەنانەت زیانی گەورەتریش دەناڵێنێت ،جەنگەکە زیادیکرد بۆ بڵاوبوو نەوەی کاریگەری و ئایدۆلۆژیای ئێرانی لە وڵاتانی دراوسێدا ،دوای شۆڕشی ئیسلامی بۆ بەهێزکردنی بیروباوەری و کاریگەریی خۆی، ئێران پشتیوانی لەچەکدارانی عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و حەماس کرد کە لەدژی ئیسرائیل کار دەکەن ،ویلایەتە یەکگرتووەکان لە مانگی کانوونی دووەمی 1984دا ئێران بە سپۆنسەری دەوڵەتی تیرۆریزم دەستنیشان کرد ، لە ساڵی 2015دا ئێران ڕێککەوتنێکی ناوەکی واژۆ کرد کە لەگەڵ شەش زلهێزی جیهانی دانوستانی کردووە بۆ سوود وەرگرتن لە دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم کە دەبێتە هۆی ئامێرێکی ناوکی ، ویلایەتە یەک گرتووەکان ئەمڕێککە وتننامەیەی هەڵوەشاندەوە کە لە مانگی ئایاری 2018دا لە ژێر ئیدارەی ترامپدا بوو، باسی لەوە کرد کە ئەو ڕێککەوتنە بەرنامەی ناوکی تاران ناچالاک نەکردووە و بەرنامەی مووشەکییەکەی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و پشتگیریکردنی تیرۆر واشنتۆن سزاکانی دووبارە کردەوە وەک بەشێک لە “زۆرترین فشار” بۆ گۆڕینی هەڵسوکەوتی تاران ، لە کانوونی دووەمی 2020دا ئێران ستراتیژی خۆی دوای ئەوەی لە هێرشەکەی ئەمریکادا قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودسی کوشت، هەژماری کردەوە ، لە ساڵی 2021دا ئیدارەی بایدن هەوڵێکی دیپلۆماسی نوێی دەستپێکرد بۆ ئەوەی هەردوو تاران و واشنتۆن بە تەواوی پابەند بن بە ڕێکەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 ، گفتووگۆی ناڕاستەوخۆ لە مانگەکانی کۆتایی سەرۆک کۆماری پێشوو حەسەن ڕۆحانی دەستی پێکرد و بەردەوام بوو لە ژێر سایەی سەرۆک کۆماری ئێستای ئیبراهیم ڕەئیسی کە سەرۆکێکی سەرسەختە و لە مانگی ئابی 2021دا دەستی بە کار کرد بەڵام لە پاییزی ساڵی 2022دا دانوستانەکان تێکشکان ، لە مانگی ئەیلولی 2022 خۆپیشاندان لە سەرتاسەری ئێران بە بۆنەی مردنی ماسە ئەمینی ژنێکی تەمەن 22 ساڵ کوردەوە کە بە جلی نەشیاوی لە زینداندا تهمت ڕاگیرابوو.

خۆپیشاندان لە ماوەی چەند ساڵێکدا دژی سەپاندنی یاسای توند و توند و ئیسلامی و قەیرانی ئابووری بەردەوام و نەبوونی ئازادی ڕادەربڕین و پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و هتد و مردنی ئەو کچە هەمووی بووە هۆی دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکان، خۆپیشاندانەکان کە گەورەترینە لە دەیان ساڵدا، بەخێرایی گەشەی کرد بۆ بانگکردن بۆ ڕووخاندنی سەرۆک کۆمار و کۆتایی پێهێنانی کۆماری ئیسلامی ، هێزە ئەمنییەکان بە هێزی کوشندە وەڵامیان داوەتەوە و بەلانیکەمەوە 234 کەسی کوژراون کە 29 منداڵیشیان تێدایە ، لە ساڵی 2009دا چەند حاڵەتێکی پێشوی نائارامی لە ئێران هەبوو کاتێک ملیۆنەها کەس لە دوای هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کێشە لەسەرەکان ڕژانە سەر شەقامەکان و لە ساڵی 2017 و 2019 خۆپیشاندان بەسببا روشاه ئابووری

بەڵام ئەم ئاژاوەیەی ئێستا شۆڕشی ڕاستەقینەیە لە دژی سیاسەتەکانی ڕژێمی ئیسلامی ، پێویست ناکات بڵێین ئەم خۆپیشاندانانە لەلایەن ئیسرائیل و وڵاتانی دیکەی ڕۆژئاوایی نەیاری دەسەڵاتەوە لە ئێران پشتیوانییان لێکراوە ئەو ئاژاوەیەی ئەمڕۆ بەردەوامە و ئەگەری ئەوە نییە دۆخەکە بگەڕێتەوە بۆ ئاسایی و لە ئێران گۆڕانکاری ڕژێم هەیە .

ئێران – بەشی دووەم شۆڕشی ئیسلامی

ئێران – بەشی دووەم شۆڕشی ئیسلامی

لەبەردەوامی گفتوگۆکانی سەر کۆماری ئیسلامی ئێران لەم بەشەی شۆڕشی ئیسلامیدا چەند خاڵێکی تەوەرەیی ڕووندەکەینەوە کە سیمای ئێستای ڕژێمی لەئێراندا دروست کردووەوە بەشداریان کردووە لەشێوەدانی تایبەتمەندییە سیاسییەکانی ئێستای ناوچەکە:

1 – شۆڕشی ئێران لە ساڵی 1979 یان کودەتای ئێران زنجیرەیەک ڕووداوی پێکهێناوە کە بووە هۆی ڕووخانی ڕژێمی پەهلەوی

1979 ساڵێکی تەوەرەیە لە سەردەمی هاوچەرخدا دوور لە سەردەمی جەنگی سارد.

شۆڕشەکە بووە هۆی ڕووخاندنی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەکان لە دەیان وڵات لە ماوەی دەیان ساڵ کە بەدوایدا هات و بە پێچەوانەی زۆربەی ڕاپەڕینەکانی دیکە کە دیکتاتۆرەکانیان بە سەردا هێنا، ئەنجامی خەباتی ئێران بریتی نەبوو لەدامەزراندنی سیستمێکی لیبراڵی دێموکراسی بەڵکو فۆرمێکی نوێ بوو لەڕژێمی دەسەڵاتخواز و فراوانخوازی لەناوچەکەدا کەکاریگەرییەکانی لەڕادەبەدەری سنوورەکانی کۆماری ئیسلامی لەڕووی فیکری و سیاسی.

2- دوای کودەتای ساڵی 1953ی ئێران، ڕەزا شا پەهلەوی هاوپەیمانی ئەمریکا و کوتلەی ڕۆژئاوا بوو بۆ بەهێزکردنی فەرمانڕەوایی خۆی لەو ماوەیەدا،

ئەو بە قورسی پشت بە پشتگیری ئەمریکا دەبەستێت بۆ ئەوەی بۆ ماوەی ٢٦ ساڵی تر لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە ، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی سپی و دەرکردنی پەرلەمان لە ساڵی 1963 ، ئەوە شۆڕشی سپی زۆر پێشبینیکراو بوو کە بەرنامەیەکی مۆدێرنیتەی بەهێز پێک هێنا کە سامانی خاوەن زەوی و پیاوانی ئایینی ناسەقامگیر کرد و ئابووری لادێیی تێکدا و دانیشتوانی شارنشین و ڕۆژئاوایی خێرا کە زنجیرەیەک نیگەرانیان سەبارەت بە دێموکراسی و مافەکانی مرۆڤ ،

بەرنامەکە لە ڕووی ئابووریەوە سەرکەوتوو بوو بەڵام سوودەکانی سەر زەوی بە یەکسانی دابەش نەکران.

دژایەتیکردنی سیاسەتەکانی شا لە ساڵانی حەفتاکاندا بەهۆی خەرجییە قورسەکانی حکومەت و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵئاوسان و هێزی کڕینی ئێران و نزمی ئاستی ژیانەوە چڕتر بوویەوە،

جگە لەکێشە ئابوورییەکان، سەرکوتی کۆمەڵایەتی و سیاسی لەلایەن ڕژێمی شاهەوە زیاد کرد و پەراوێزخستنی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان و گرتنەدەستی سیاسی و سانسۆڕی بەربڵاوی بەدوادا هات ، ئەم هەستە بێبەشکردنە بووە هۆی ئەوەی کە توێژە هەمەجۆرەکانی کۆمەڵگا لە نێویاندا ڕۆشنبیرە عەلمانیەکان و زانایانی شیعە و کەسایەتییەکانی کۆمەڵگەی ئابووری لادێیی بە سەرۆکایەتی ئایەتوڵا خومەینی.

خومەینی، مامۆستای پێشووی فەلسەفە لە قەوام، لە ساڵی 1964 لە دوای ئەوەی بە ئاشکرا لە دژی ئەو چاکسازییانەی شا لەو کاتەدا قسەی کرد، دوورخرایەوە ، لە نێو ئەم نائارامییە مەدەنیانە ئەندامانی بەرەی نیشتمانی و حیزبی توودەیش و ئولامائ لە دژایەتییەکی فراواندا لەگەڵ ڕژێمی شاه‌ دا ،خومەینی بەردەوام بوو لە تاراوگە و بانگێشتکردن دەربارەی خراپەکارییەکانی ڕژێمی پەهلەوی، شاهی بەوە تۆمەتبار کرد کە دیندار نییە و تەسلیمی دەسەڵاتی بێگانە بووە ، ئەمە لەو کاتەدا بە پشتبەستنی شا بە ئەمریکا و پەیوەندیە نزیکەکانی لەگەڵ ئیسرائیل و سیاسەتە ئابوورییە خراپەکانی ڕژێمەکەی دووپاتکرایەوە.

بەربڵاوترین و باوترین دروشم کە پارتە شۆڕشگێڕە هەمەجۆرەکان و لایەنگرانیان یەک خستبووەوە ئەوەبوو: با ئەو (شا) بڕوات و دواتر با لافاو بێت.

  1. لە کانوونی دووەمی 1978

بەهەزاران خوێندکاری گەنجی خوێندنگا ئاینییەکان ڕژانە سەر شەقامەکان بەهۆی ئەو لێدوانە بوختانانەی کە لە خومەینی لە ڕۆژنامەی تاران کراوە،

بە هەزاران گەنجی بێکارەوە بەشداریان کرد،

هاوکات لەگەڵ شا، کە بەهۆی شێرپەنجەوە هیلاک بوو و سەرسام بوو بەهۆی زۆربوونی لەناکاوی دوژمنکاریی بەرامبەری، دوودڵیی کرد لە نێوان سڵکردنەوە و سەرکوتکردن ، لە 8ی ئەیلولدا چەندین خۆپیشاندەر لە لایەن هێزەکانی حکومەتەوە کوژران کە بووە هۆی یاسای جەنگی و کوشتنی زیاتر ،لەو کاتەدا و لەکاتی ئاوارەبوونیدا، خومەینی هاوئاهەنگیی بۆ هەڵکشانی ئۆپۆزسیۆن کرد، یەکەم جار لە عێراق و دوای ساڵی 1978 لە فەرەنساوە – داوای کرد شا بەرەوخوارەوە هەنگاو بنێت ، لە کانوونی دووەمی 1979 شا و خێزانەکەی لە ئێران هەڵاتن و ئەنجومەنی گاردیان دامەزرا بۆ بەڕێوەبردنی وڵات شکستی هێنا لە کارکردن یان کۆنترۆڵکردنی ناکۆکیە مەدەنییەکان ، جەماوەرێکی زیاتر لە ملیۆنێک کەس لە تاران خۆپیشاندانیان ئەنجامدا و داواکاریی فراوانیان بۆ خومەینی سەلماند و لە ڕۆژی 1ی شوباتەوە خومەینی گەیشتوونەتە ئێران ، دوای 10 ڕۆژ هێزە چەکدارەکانی ئێران بێلایەنی خۆیان ڕاگەیاند و بە شێوەیەکی کاریگەر ڕژێمی شایان لەناودەخست.

4- لە 1ی نیسان لە ڕێگەی یاسایەکی زۆر لە ڕیفراندۆمدا، خومەینی کۆماری ئیسلامی ئێرانی ڕاگەیاند ،ئەو مەلایانە یەکسەر جووڵاند بۆ دوورخستنەوەی هاوپەیمانە ناسیونالیستە چەپەکانیان، بیرمەندی پێشوو، لە پێگەیەکی بەهێزی ڕژێمی نوێ و ناچاری گەڕانەوەیان بۆ بەها کۆمەڵایەتییە کۆنەپەرستەکان کرد.

ڕاگرتنی یاسای پاراستنی خێزان (1967) ی ڕاگەیاند و لە ساڵی 1975 هەموارکرا، کە دەستەبەری و مافی ئافرەتی لە هاوسەرگیریدا دابین کرد، تاقمە شۆڕشگێڕەکان کە لە مزگەوتەکاندا جێگیر بوون کە بە کۆمیتەکان ناسراون، بۆ سەپاندنی کۆدەکانی جلی ئیسلامی و بەڕێوبردنیان و پیادەکردنی دادپەروەریی دروستکراو بەسەر شۆڕشی سەپێندراودا، بە سەر شەقامەکاندا گەڕا.

میلیشیاکان و پیاوانی ئایینی هەموو هەوڵێکیان بۆ سەرکوتکردنی کاریگەری کلتوری ڕۆژئاوا دا ڕووبەڕووی ئەم چەوسانەوەیە بوونەوە، زۆرێک لە نوخبەی ڕۆشنبیر لە ڕۆژئاوا لە وڵات هەڵاتوون ، ئەم هەستە دژە ڕۆژئاواییە لە کۆتاییدا بووە هۆی گرتنی 66 بارمتە لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە تشرینی دووەمی 1979 لەلایەن گروپێک لە خۆپیشاندەرانی ئێرانەوە کە داوای ڕادەستکردنەوەی شاه دەکرد کە لەو کاتەدا لە ئەمریکا چارەسەری پزیشکیان دەکرد.

ئەنجومەنی شارەزایان کە لە لایەن خومەینی (مەجلیسی خەبەرجان) کە سەر بە ئایینی بوو لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە دەستوورێکی نوێی تێپەڕاند و دەسەڵاتی فراوانی بە سەرکردە بەخشی کە یەکەمیان خومەینی خۆی بوو.

5- لە سەرەتای ساڵی 1979 تا 1983 ئێران لە “دۆخی قەیرانی شۆڕشگێڕی‌دا” مایەوە

دوای ڕوخانی پاشایەتی دەسەڵاتخواز ئابووری و دامودەزگای حکومەت هەرەسیان هێنا و هێزە سەربازی و عەلمانییەکان لە ناتەواویی بوون ، بەڵام لە ساڵی 1983دا خومەینی و لایەنگرانی فراکسیۆنە ڕکابەرەکانیان تێکشکاند و یاخیبووانی ناوخۆیان تێکشکاند و دەسەڵاتیان بەهێز کرد ،ڕووداوە گەورەکانی کە قەیران و شۆڕشەکەی دروست کرد قەیرانی بارمتەکردنی ئێران و شەڕی ئێران و عێراق و سەرۆکایەتی ئەبوولحەسەن بەنیسەدر بوو لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە ،باوەڕێکی بەربڵاو هەیە کە ئەوەی وەک شۆڕشێکی ڕەسەنی جەماوەری و دژە دیکتاتۆری دەستی پێکرد خێرا بوو بە دەستگرتنێکی ئیسلامی بنەڕەتپەرستانەی دەسەڵات ، خومەینی زیاتر سەرکردەیەکی ڕۆحی بوو لە فەرمانڕەوا ، خومەینی لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە هیچ شێوەیەک نوسینگەی گشتی نەگرتووە و بۆ ماوەی دە ساڵ ئێرانی بەجێهێشت و لە گوتەکانی “کەسایەتییە ئاینییەکان نایانەوێت حوکم بکەن” ، گرنگترین جەستەی شۆڕشی ئێران بریتی بوون لە ئەنجومەنی شۆڕش و پاسەوانانی شۆڕش  و دادگاکانی شۆڕش و حیزبی کۆماری ئیسلامی و لیژنە شۆڕشگێڕەکان،لە بنەڕەتدا شۆڕشی ئێران لە شوباتی 1979 یاخیبوونی کۆمەڵگا بوو لە دژی دەوڵەت کە نوێنەرایەتی نەک تەنیا دیکتاتۆرییەتێکی ئاسایی بەڵکو ڕژێمێکی ڕەها و هەڕەمەکی دەکرد کە شەرعییەتی سیاسی و بنکەیەکی کۆمەڵایەتی لە هەموو کۆمەڵگەدا نەبوو

دواتر بەڕژێمێکی دەسەڵاتخواز و دیکتاتۆرتر لەجاران بە تەماحە فراوانخوازییە بێسنوورەکان کۆتایی هات .

پوختەی بارودۆخی ئێستای عێراق

قەیرانەکە لە عێراق تا ئێستا بەردەوامە بەبێ ئەوەی ڕێگایەکی ڕاستەقینە لە قەیرانی بەردەوام دەرببرێت کە شتەکان دەگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی یەکەم لەگەڵ بەردەوامی بوونی چەندین سیناریۆدا کە بە تەواویی پێشبینی بوونی قەیرانێکی ڕاستەقینە دەکەن

لەم کورتەدا هەوڵدەدەین ئەوەی ئەمڕۆ لەوڵاتدا ڕوودەدات بەچەند خاڵێک کورت بکەینەوە:

1-خۆپیشان دەران هەڵیان‌کوتایە سەر ناوچەی سەوز و کۆشکی کۆماری، لەکاتی گەردەلولەکەدا پێکدادان لەنێوان فراکسیۆنە چەکدارەکاندا ڕوویدا کە قوڵایی ناکۆکی نێوان میلیشیاکان و سەرجەمی فراکسیۆنەکانیان نیشان دەدا ، وە ئەوەی ڕوویدا لە ڕووی شکاندنی ئێسکەوە، بۆیە قسە کردن، هیچ نییە جگە لە وێنەیەکی سادەی قووڵایی ناکۆکی ڕاستەقینە.

٢ـ  دەست لەکارکێشانەوەی دەسەڵاتی شیعی کازم ئەلحاری دەستلەکارکێشانەوەی لەڕاگەیەندراوێکدا ڕایگەیاند کە هۆکاری دەستلەکارکێشانەوەکە پیری و نەخۆشییەکەیەتی، لەڕاستیدا دەست لە کارکێشانەوەکە قەوارەی سیاسی شەقامەکەی هەژاند بەتایبەتی ڕەوتی سەدر بەسەرۆکایەتیی سەرۆکی بزوتنەوەکە موقتەدا سەدر ، ئەو شوێنەی کە مەرجەعی سەرلێشێواو بەرگی ڕەوای سەرۆکی ڕەوتی سەدر بوو ، بێگومان دەست لە کارکێشانەوەکەی حائیری هات بۆ ئەوەی بارودۆخی نەجەف بشێوێنێت و موقتەدا سەدر سەرۆکی جوڵانەوەکە بشێوێنێت و ئاراستەکردنی لایەنگرانی سەدر بۆ پەیڕەوکردنی ڕێبەری باڵای عەلی خامنەیی بەتایبەتی دوای ڕاسپاردەکەی ئەلحاری بۆ پەیڕەوکردنی بۆ لاساییکردنەوەی ئەلمەرجەعی سیستانی .

٣- زیاتر لە دە مانگ دوای هەڵبژاردنەکان و بەبێ هیچ نیشانەیەکی تەوافوقی سیاسی کە درەنگ یان زوو دەبێتە هۆی ڕووخانی سیستمی پەرلەمانی و دووبارە هەڵبژاردنەوە کە دەمانگە ڕێنێتەوە بۆ خاڵی سەرەکی لێکتێچوون.

٤ـ کاتی دەرکەوتنی دزەکردنی دەنگی لەلایەن زۆرێک لە سیاسەتمەدارانەوە و ئەوەی لەو تۆمارانەدا دەرکەوت دوو شتی زۆر گرنگن بۆ شەقامی عێراقی

یەکەم شت ڕادەی ناکۆکی ڕاستەقینەی نێوان سیاسەتمەدارانی هەمان مەزهەبە ئەگەر ڕاست بێت دەستەواژەکە بەکاربهێنرێت ،شتێکی تر ئەو بڕە گەندەڵیەیە کە چینی سیاسی لەسەر تواناکانی خەڵکی عێراق پەیڕەوی دەکەن ،وە گرەوکردن لەسەر بێدەنگیی خەڵک کە پێموانییە زۆر زیاتر درێژە پێ بدات ،بێگومان چاودێرێکی کاروباری عێراق دەزانێت بەڕاستی ئەو دزەکردنانەی کە بڵاوکراونەتەوە بەنیازن لاوازیی ئەو چینە سیاسییەی ئێستا نیشان بدەن، پرسیاری گرنگیش لێرەدا ئەوەیە کە کێ خاوەنی ئەو هەموو تۆمارانە دەبێت و کێ فەرمانی داوە بڵاوبکرێنەوە.

٥ـ  بەردەوامبوونی پێگەی سیاسی چوارچێوەی هەماهەنگی لە بەردەوامیدان بەپێکهێنانی حکومەت بەبێ بەشداری ڕەوتی سەدر، کە بووە هۆی ئەو خۆپیشاندانانەی کە لەیه که ی ئەم مانگەدا ئەنجامدرا .

٦ـ دەست لەکارکێشانەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان ،کە لەڕاستیدا مانۆڕێکی سیاسیە بۆ گرنگیدانی ڕاستەوخۆی پەرلەمان کە هێشتا لەسەری ڕێکنەکەوتوون ، که ئەمەش جۆرێکە لە ڕاگەیاندنێکی شەخسی کە ئێستا سەرۆکی پەرلەمان پێویستی پێیەتی.

٧ـ لێدوانی نێردەی نەتەوە یەک‌گرتووەکان بۆ عێراق پلاسچایرت کە شکستی چینی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و شکست‌ هێنانیان لە قەیرانەکە ڕاگەیاند.

لە نێوان چارەسەرىه و چەکوشى دابەشکردنى

بارودۆخی ئێستای وڵات بەردەوامە لە خراپتربوون و گەیشتن بەخاڵی نەگەڕانەوە لەنێو ئەو دەستپێشخەری و چارەسەرە زۆرەی کە ڕۆژانە دەخرێنە پێشەوە ، کە ئەگەر ئم دەتەوێت، چارەسەرە بۆ خراپ بوونی قەیرانێک  کە بۆ ماوەی 19 ساڵ لە لایەن ئمريكا پیشەکەوە بەجێماوە ، ئەمەش دوای ئەوەی لایەنگرانی ڕەوتی سەدر لە کۆتایی مانگی ڕابردوودا بۆ خۆپیشاندان و دانیشتن چوونە دەرەوە

، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ شاهیدی قەیرانێکی ڕاستەقینە دەبین لە دیمەنی سیاسی وڵاتدا کە لە دۆخێکی زۆر خراپدا بووە و لە یەکەم ڕۆژی شۆڕشی ئۆکتۆبەرەوە لایەنە سیاسییەکانی وڵات دوا هەناسەیان هەڵداوە،

ئەمڕۆ کەلێنی ناکۆکی نێوان چین و توێژە سیاسییەکان گەیشتووەتە ڕادەی بێ گەڕانەوە ،بۆ نمونە لایەنە سیاسییەکانی شیعە گەیشتوونەتە قۆناغێکی بێ گەڕانەوە و ململانێی بەهێز لەنێوان حاڵەتێکی بێوێنەی ئیرەیی لەسەرکردەی ڕەوتی سەدر کە بە ئاوازێکی ڕیفۆرمیستی هاتە دەرەوە کە سنووری تایفەگەری تێپەڕاندووە ،وەک ئەمڕۆ دەیبینین لە سەرەتای خۆپیشاندانەکانی ناوچەکانی ڕۆژئاوای بەغدا و باکورەوە بە تایبەتی لە نێوان پارێزگا سوننەنشینەکان و بازنە کوردییەکاندا ناوبانگی سەرۆکی ڕەوتی سەدر زۆر گەشەی کردووە

کە ئەمەش وا لەسیاسەتمەداران دەکات بەڕاستی هەست بەجدییەتی ئەم دۆخە بکەن کە بۆتە هەڕەشەیەک بۆ ئامادەبوونیان لەولاتدا.

سەبارەت بەسیاسەتمەدارانی سوننەش جوڵەکان ڕوونن بۆ دامەزراندنی بزووتنەوەیەکی سوننی لەدەرەوەی سیستمی سەرۆکی ئێستای پەرلەمان محەمەد حەلبۆسی و هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەنجومەنی نوێنەران ، سەبارەت بەسیاسەتمەدارانی کورد لەئێستادا لەهەوڵی ئەوەدان زیاتر لەجاران پێکەوە دەربکەون و لانیکەم لەڕاگەیاندنەکاندا لەهەوڵێکدا بن بۆ چاودێریکردنی بارودۆخەکە و پێشکەوتنەکانی داهاتوو بەشێوەیەکی زۆر هۆشیارانەتر.

گەڕانەوە بۆ بەغدا ئەو دەست پێشخەرییەی کە کازمی سەرۆک وەزیران خستیە ڕوو شکستی هێنا لە نێو ڕەتکردنەوەی ڕەوتی سەدردا کە بنەمای ڕاستەقینەی چارەسەرییە و سەبارەت بە ڕەوتی سەدریش تا ئەم ساتە ئاراستەی راستەقینەی خۆی ڕوون نەکردووەتەوە کە خوێندنەوەی هەنووکەیی دۆخەکەی بە قورسی تەواو کردووە ، با ئەو چەند پرسیارە راستەقینەشمان لەبیر نەچێت کە ئاڕاستەی ڕەوتی سەدر دەکرێت چونکە وەزارەتە خزمەتگوزارییەکان لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا لە بەردەستی بزوتنەوەکەدا بوون، کەواتە شەڕی دژی گەندەڵی و گەندەڵی لە کوێدایە؟

ڕەنگە ئەو پرسیارە راستەقینەی کە دەکرێت بدرێتێ کە لە ڕۆژانی ڕابردوودا چی ڕوویدا، ئەی ئەگەر ئەو خۆپیشاندانانەی کە ڕوویاندا لە لایەن گەنجانی تیشرینەوە بەڕێوەدەبرێت چی؟

دەکرا بچنە ناو ئەنجومەنی نوێنەران و مەیدانی ئاهەنگ و دانیشتنەکانیان لەوێ بگرتایە یان لەلایەن لایەنی سێیەمەوە ڕووبەڕووی کوشتن ببوونەوە وەک ئەوەی لە نەسریە و بەغدا و پارێزگاکانی تر ڕوویدابێت؟؟

سەبارەت بەپێگەی وڵاتانی عەرەبیش هەمیشە ڕێگەچارەی بەستنەوەیان پێشکەش دەکات بۆ ئەوەی قەوارە سیاسییەکانی ئێستا لەخۆبگرێت بەبێ ڕەچاوکردنی مێژووی یەکێتیە دەرەکیەکانیان كه ئەستەمەكيان بگەڕێنەوە بۆ یەکێتیە عەرەب.

لە کۆتاییدا شاردنەوەی پشت مێزی ئایینی و ڕاکێشانی خەڵک بە لێدوان و هەوڵدان بۆ یاریکردن بە سۆزی خەڵک بەردەوام نابێت و زوو یان درەنگ ئاشکرا دەبێت ،کە دەبێتە هۆی سڕینەوەی ئەم بزووتنەوە خراپانە بە هەموو شێوەکانیانەوە.

تێبینی: سەنتەرەکە بەزوویی لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ئەو ڕووداو و پێشکەوتنە بێوێنەیانەی کە لە گۆڕەپانی عێراقدا شاهێدیان هەیە لە ڕۆژانی ڕابردوودا بڵاو دەکاتەوە و چاو بە هۆکارەکان و ئەنجامەکان و تێڕوانینێک بۆ داهاتوو دەدەینەوە.

عێراق و سەردانەکەی بایدن

سەردانەکەی بایدن بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەنگدانەوەی سیاسەتی ستراتیژی هەمیشەیی ئەمریکایە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە ئەمەی لەم شێوەیە کورت کردەوە:

1/ ئاسایشی ئیسرائیل .

2 / کۆنترۆڵ و زاڵبوونی سەرچاوەکانی نەوت و گاز و وزەی هەرێم  .

3 / کەمکردنەوەی ڕۆڵی ئێران لە ناوچەی عەرەبیدا .

دواتر دەکرێت ئامانجەکانی تری ئەم سیاسەتە ستراتیژییە بەپێی پەرەسەندنی بارودۆخی جیهان و ناوچەکە زیاد بکرێت:

1 / فشار لەسەر وڵاتانی کەنداوی عەرەبی بۆ زیادکردنی بەرهەمی نەوتیان و کەمکردنەوەی نرخەکانی بۆ دروستکردنی کەمبوونەوەی نەوت و گازی ڕوسیا بەهۆی جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا کە ئەمریکا لەخەباتدایە بۆ درێژکردنەوەی وشکسکردن و لەناوبردنی ڕوسیا.

2 / ترسی ئەمریکا لەفراوانبوونی ڕووس و چینی لەناوچەکەداو پڕکردنەوەی بۆشایی ئەمریکا کە بایدن دانی بەوەدا نا کە ئێمە هەڵەمان کرد کاتێک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان فەرامۆشکرد .

لەم توێژینەوەیەدا باس لە سەردانەکەی بایدن و کاریگەریی لەسەر دۆخی قەیراناوی عێراق دەکەین

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە گرنگترین شت لەم سەردانەدا ئەوەیە کە بایدن بە شەخسی ڕایگەیاند کە عێراق بە سیستەمی کارەبایی وڵاتانی کەنداوی عەرەبیەوە لە ڕێگەی سعودیە و کوێتەوە دەبەستێتەوە و لێرەدا دەمەوێت ئەمانەی خوارەوە ڕوون بکەمەوە:

1/ بۆچی ئەمریکا کۆمپانیا گەورەکانی پابەند ناکات بە ئاوەدانکردنەوە و ئاوەدانکردنەوە و دروستکردنی کارگەی کارەبا کە لەلایەن هێزە سەربازیی و مووشەکەکانیەوە تێکشکێنرا کاتێک عێراق داگیری کرد ،كه داگیرکارییكه نایاسایی و نائەخلاقییەکەی کە پێچەوانەی سەربەخۆیی و سەروەری دەوڵەتەکان و پێچەوانەی مافی مرۆڤ !!!! لە جیاتی ئەوەی جارێک بمانبەستینەوە بە ئێران و جارێکی تر بە وڵاتانی دراوسێ و کەنداوەوە .

2 / بۆچی ئەمریکا ڕێگە نادات کۆمپانیا گەورەکانی وڵاتانی تر کارگەی کارەبا لەعێراق دروست بکەن و ئاوەدان بکرێنەوە وەک ئەو کۆمپانیایانە لەمیسر کردیان؟!!!

3/ ئەوەی لە پەیوەندی کەنداوەوە دەست دەکەوێت 1500 میگاواتە لە کاتێکدا پێویستی ڕاستەقینەی عێراق لە (20) هەزار مێگاوات تێدەپەڕێت و بەم شێوەیە دەبێتە چارەسەرێکی کاتی و دەستکەوتی میدیا .

4 / ڕێککەوتننامەی عێراق لەسەر پەیوەندی کارەبایی 4 ساڵ لەمەوبەر کراوە و یەک هەنگاو پێش نەکەوت و مەرەکەب لەسەر کاغەزی مایەوە چونکە بڕیاری ئابووری و ئەمنی و سیاسی لە دەست ئێرانە کە دژایەتی و ڕێگری دەکات لە هەر نزیکبوونەوەیەکی عێراقی لەگەڵ عەرەبدا .

5 / گرێدان پێویستی بە ژێرخانی بەهێز هەیە و دەتوانرێت بەهەوڵی دەگمەن و کاری بەردەوام لەساڵێکەوە بۆ ساڵێک و نیوێک بەدەست بهێنرێت بەلایەنی کەمەوە .

گرنگترین پرسیاریش ماوە

ئایا ئێران و شوێنکەوتوانی بە بێهودە ماونەتەوە؟

پێویستی عێراق بە کارەبا بازاڕێکی گرنگە بۆ ئێران بۆ بەدەستهێنانی ملیارەها دۆلار ،ئێران خۆی لە سزا نێودەوڵەتییەکان لادەدات، تەنانەت ئەگەر سزاکان نه‌فەرمیش بن و بۆ گەیشتن بەڕاست و تێگەیشتن لەڕەوشی عێراق لەبەر ڕۆشنایی ئەو گۆڕانکارییە توند و تیژیانەی لەوڵاتدا ڕوو دەدات، پێویستە وەڵامی ئەم پرسیارانە بدرێتەوە:

1/ ئایا ئەمریکا بەڕاستی ناڕازییە یان بێزارە لەوەی کە لە عێراقدا دەگوزەرێت؟ و ئەو که پڕۆسەی سیاسی شکستخواردووی تێدا دامەزراند و سەرپەرشتی کرد!!و ئەو کەسەیە کە تا ئێستا لایەنگری و پشتیوانی لایەنە سیاسییەکان و کەسایەتییەکانی ئەم پرۆسەیەی کردووە!!

2 / ئایا ئەمریکا بەڕاستی خوازیاری عێراقێکی پێشکەوتوو و سەرکەوتوو و سەقامگیر و خاوەنی سەروەری و بڕیارێکی سەربەخۆ و دێموکراتییە کە ببێتە مۆدێلێک لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟

وە بۆ ڕۆژانیش جێدەهێڵین بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە لە کۆتایی ، زۆرینەی بێدەنگ دا قسەی کۆتایی هەیە.

العميد الركن الدكتور

أعياد الطوفان

پوختەی بارودۆخی عێراق

ڕەنگە ئەو ئاژاوە و چەقبەستووی سیاسیەی کە ئەمڕۆ وڵات پێیدا تێپەڕدەبێت بۆ قسەکردن و سەرلێشێواویەکی گەورە لەسەر ئاستی ناوخۆ و لەهەموو ئاراستەکان چ سیاسی و چ ئابووری و خزمەتگوزاری تا ئەو کاتەی ئەمڕۆ دۆخەکە گەیشتە دۆخێکی زۆر خراپ، هەموو ئەمانە بەهۆی دڵسۆزی و پەیوەندی لەگەڵ هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانە کە کۆنترۆڵی بارودۆخی عێراق دەکەن

کە بووە هۆی ئەو بارودۆخەی کە ئەمڕۆ وڵات تێیدا دەژی.

بۆیە ئەمڕۆ دەبینین دەست لەکارکێشانەوەی کوتلەی سەدر لە پەرلەمان دوای شکستی هەموو دیالۆگەکانی نێوان خۆی و هێزە شیعیەکانی تر بۆ ناونانی گەورەترین کوتلە و تێپەڕاندنی لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ، لێرەشدا هێزە الإطار، ژمارەی جێگرەکانیان زیاد کردووە بۆ ئەوەی بتوانن ناوی گەورەترین کوتلە کە حکومەت پێکدەهێنن، لەبەر ڕۆشنایی شەپۆلی کوتلەی سەدریش بە پەنابردنە بەر خۆپیشاندان کە دەبێتە هۆی پێکدادانی نێوان زۆرێک لە هێزەکان و دەرئەنجامەکانی ئەم پێکدادانەش دەرئەنجامی کارەساتاوییە بەهۆی بەهێزبوونی لایەنەکانی ململانێ و درێژکردنەوەی ئەم ناکۆکییە،بەڵکو هێزە سوننەکانیش لە چەندین ڕووەوە عادەتیان گەڕاوەتەوە بۆ جیاوازی و ساغکردنەوەی هەندێک لە توخمەکانی و گرنگترینیان پارەی سیاسیە بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرکردایەتی پێکهاتەی سوننە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتی گەندەڵی دارایی ،ڕەنگە یەکێک لەگرنگترین مامەڵە گوماناوییەکان کە لەماوەی ئەم پەرلەمانەدا دەرچووبێت یاسای ئاسایشی خۆراکە کە ڕەنگدانەوەی ئەو ڕادەیە دەبێت کە چینی سیاسی بێباکانە لەهاوڵاتیانی عێراق،

کورد سەرکەوتووە لە یەکگرتنەوەیان بۆ دانوستان لەگەڵ بەغدا وەک کوتلەی تاک وەک هەمیشە ، سوپای عێراق بەردەوام لە دەست زاڵبوونی چینی سیاسی لە لایەکەوە دەناڵێنێت و ڕووبەڕووی تەحەدای تیرۆریستان دەبێتەوە لە سەر ئەرزی زەوی لەلایەک بە پەراوێزخستنی ئەنقەست بۆ پێدانی بودجەیەکی باش کە توانای شەڕ و لۆجستیکی خۆی زیاد دەکات ، وجێی سەرنجە مەشقە سەربازییە هاوبەشەکان لەگەڵ سوپای سعودیە بەناوی برایانەوە 1 کە بەبێ هیچ وردەکارییەک ڕاگەیەندرا و لێرەدا مەبەستمان وردەکاری سەربازی نییە کە ئاشکراکردنی قبوڵ ناکرێت .

سەبارەت بەحکومەتیش خۆی لەو ڕاستییە دوور دەخاتەوە کە وەک حکومەتێکی کاتی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات هات بەهۆی شۆڕشێکی گەنجانەوە کە ئامانجی ڕوون و ڕەوای هەیە سەرەڕای هەوڵێکی زۆر بۆ تیکدانی وێنەیان و تۆمەتبارکردنیان، وە ئەمڕۆ دەبینین ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەکانی وەبەرهێنان کە چەندین نیشانەی پرسیاریان تێدایە کە بە پێی دەستووریی پێشەکییان نییە ،ئاماژە بەناجێبوونی جێبەجێکردنی زۆربەی ڕێککەوتنەکان نەکرێت بەهۆکاری سیاسی و ئابووری ، و سەردانەکەی سەرۆک وەزیران بۆ سعودیە و پاشان بۆ ئێران لەبیر مەکە ، زۆر وەک مانۆڕێکی سیاسی دەبینرێت کە ڕەنگە بەنیازبێت بیرۆکەی خولی دووەم بۆ کازمی بخاتەڕوو بەتایبەتی لەگەڵ سەردانە هاوبەشەکانی سەرۆک و پاشاکانی وڵاتانی دراوسێ و دزەکردن کەباس لەگەڕان بۆ پێکهێنانی ناتۆیەکی عەرەبی دەکرد، لەکۆتایی هەموو ئەو شتانەی سەرەوە بارودۆخی عێراق بە خێرایی مایەوە بۆ ناو نەزانراوەکان و بەم نزیکانە لە چوارڕێییەکدا دەبین کە گەڕانەوەیان زۆر زەحمەتە.

پوختەی بارودۆخی عێراق

عێراق ئەمڕۆ لەدۆخێکی چەقبەستووی سیاسیدایە و له بەرامبەر بەبارودۆخێکی نالەباری سەرشەقامی عێراق، دوای زیاتر لە شەش مانگ لەهەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان تا ئێستا گفتوگۆکانی حکومەتی داهاتوو نەزانراوە کە شیکەرەوەکان لەڕۆژانی داهاتوودا بەقوڕێکی خراپ دەزانن ،بەکورتی ئەو بارودۆخەی کە ئەمڕۆ وڵات تێیدا دەژی دەرئەنجامی ئەو ساتە نییەوە تەنیا بەرهەمی ئەم بارودۆخەی ئێستا نییە بەڵکو چەندین شکستی پێشووی لەگەڵ خۆیدا هەڵدەگرێت و هەروەها ئەو دامەزراوانەی کە لەسەر بنەمای هەڵە بوون بەڵگەی ئەوەش ئەوەیە کە دوو توخمی هەرە گرنگی سیستەمی حوکمڕانی وڵات واتە دەستوور و دامەزراوەکان بەدەست لاوازییەکی توند لە پێکهاتەی سەرەکی خۆیاندا دەناڵێنن ،دەستوور لە هەلومەرجی سەرلێشێواو و ناجێگیردا نوسراوە و بەپێی بەرژەوەندی ئەو کاتە و دامەزراوەکان بەپێی نەخشەی حیزبی و هاوپەیمانی سیاسی پێکدەهێنران و ئەو دامەزراوانەی کە کار بۆ وڵات دەکەن نين بس كار ده‌که‌ن بو چیتر بەشی سیاسی و حزبی و ڕەنگە ئەم دوو هۆکارە بنەمای ئەوە بن کە ئەمڕۆ دۆخەکە پێی گەیشتووە ،بۆ ئەو هێزە سیاسیانەی کە ئەمڕۆ لەسەر زەوین، بوونیان هەیە، بۆ ئەوەی بەم شێوەیە بدوێن:

1- هیچ کام لەو هێزە سیاسیانەی ئێستا لەسەر ئەرزی زەوین نەیانتوانیوە بە دوو سێهەمەوە هاوپەیمانێتییەکە پێکبهێنن بۆ ئەوەی بتوانن بەبێ پێویستی سێهەمی کەمئەندام حکومەت پێکبهێنن.

2-تا ئەم ساتە هیچ نیشانەیەکی ڕێککەوتن لەنێوان هێزە شیعەکاندا نییە، سەرەڕای دووبارەکردنەوەی سیناریۆ لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا و لە کۆتاییدا ڕێکەوتنی نێوان ئەو هێزانە ئەنجام دەدەن، موقتەدا سەدر سەرۆکی سەدریش پێشتر داوای لەسیاسەتمدارانی سەربەخۆی پەرلەمان کرد لەماوەی 15 ڕۆژدا کۆتایی بەم قەیرانەی ئێستا بهێنن و حکومەت پێکبهێنن هەروەک جەختیشیکردەوە کەئیئتیلاف بۆ ڕزگارکردنی نیشتمان گەورەترین کوتلەیە ، ئەوەش هۆکاری دواکەوتنی پێکهێنانی حکومەت کاراکردنی کەمئەندامانی سێیەمە کە ئەو ساتە دەگێڕێتەوە کە هیچ ڕێککەوتنێکی ڕاستەقینە لەنێوان هێزە شیعەکاندا نەکراوە.

3- بۆ هێزە سوننەکانیش بەدەست ئەو دابەشکاریانەوە دەناڵێنن کە لەماوەی پێشوودا بەڕوونی دەرکەوتن بەتایبەتی دوای گەڕانەوەی کەسایەتییە سوننەکان کە چ لەدەرەوەی وڵات بوون یان لەزیندانەکاندا بوون بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسی ئەمەش وادەکات هەموو ئەو هێزانە لەسەر زەوی نه ڕێکبکەون تەنانەت ئەگەر ئەم کاراکتەرانە کێشی ڕاستەقینە نەبن بەڵام لە کۆتایی ڕۆژدا ئەم هەنگاوانە ئەنجامەکانی خۆیان نیشان دەدەن تەنانەت پاش ماوەیەکیش.

4- سەبارەت بە هێزە سیاسیاکان کوردییەکان بۆ یەکەم جار ناکۆکییەکی ئاشکرا و دابەشبوونێکی کراوە لە نێوان خۆیاندا دەبینین سەبارەت بە حکومەتی ناوەند و ڕوونتر دەرکەوت کە ئێمە شاهیدی دانوستانی یەکلایەنەی هێزکان سیاسیاکان کوردییەکان لەگەڵ حکومەتی ناوەنددا.

5 – لەکۆتاییدا ئەو پێشێلکارییە ئەمنییە بەردەوامانەی لەناوچە گەورەکانی ولاتدا دەکرێت کە وەک جۆرێک لەبیرهێنانەوە لەنێوان تیپە سیاسییەکاندا دەکرێت کە هەر تیپێک گەورەترین دەسەڵاتی لەپۆستەکەیدا هەیە و دراوسێکانی هەرێمیش هەوڵ دەدەن پەڕەی فشار لەسەر زەوی بسەپێنن کە ئەمەش وادەکات واقیع لە وڵاتەدا وەک ئەمڕۆ کو ئم دەیبینین‌.

ئۆکرانیا – بەشی سێیەم ، شیکردنەوەی شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا

جەنگی ڕووسیا و ئۆکرانیا گەورەترین هەڵمەتی سەربازیە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە، لە 24ی شوباتی 2022دا ڕووسیا ئۆکرانیای داگیر کرد ، هێرشەکەی ڕوسیا بەرزبونەوەی توندی جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیای لە ساڵی 2014 دەست پێکرد و ڕوسیا دەستی گرت بەسەر کریمیا و جوداخوازەکانی لایەنگری ڕوسیا کە دەستیان بەسەر بەشێک لە ناوچەی دۆنباس لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا گرت، لە ساڵی 2021دا ڕوسیا دەستی کرد بە دروستکردنی سەربازی گەورە بە درێژایی سنوورەکانی لەگەڵ ئۆکرانیا، لەگەڵ دروستکردنی سەربازی 190,000 سەرباز بە تانک و جبەخانەی سەربازی، لە 21ی شوباتی 2022، ڕووسیا کۆماری گەلی دۆنتسک و کۆماری گەلی لوهانسک ناسییەوە، دوو دەوڵەتی خۆبە خۆ لە دۆنباس کە لە لایەن توخمە ڕووسیەکانەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێن ،هێرشەکە لە بەرەبەیانی 24ی شوباتەوە دەستی پێکرد کاتێک سەرۆکی ڕووسیا پۆتین ئۆپەراسیۆنی سەربازی تایبەت بە چەک کردنەوە و نەهێشتنی نازیسم لە ئۆکرانیا ڕاگەیاند ، هێرشەکە مووشەکی گەورە و هێرشە ئاسمانییەکانی گرتەوە لە سەرانسەری ئۆکراینا، بە کیێڤی پایتەختەوە، لە دوایدا هێرشی زەمینی گەورە لە چەندین ئاراستەوە ،لە بەرامبەردا زیلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا یاسای سەربازی و حەشدی گشتی دەرکرد و هەموو هاوڵاتییە پیاوەکانی ئۆکرانیای لە گروپی تەمەن 16-60 ساڵیدا بۆ خزمەتی سەربازی دامەزراند.

2- لە سەرەتای هێرشەکەدا، هێزە سەربازییەکانی بەرەی باکوری بیلاڕووس، کیێڤ کردە ئامانج و پاشان سوپاکە بەرەو بەرەی باکوری رۆژهەڵات هەڵگەڕا، بەرەو شاری خارکیڤ دەچوون  و بەرەی باشوری ڕۆژهەڵات بۆ شارەکانی لوهانسک و دۆنباس دانرا و لە ناوەڕاستی مانگی نیسانەوە پێشڕەوی لە بەرەی باشوری ڕۆژهەڵاتەوە دەست‌ یپێکرد  ،لە 19ی نیسان، ڕوسیا هێرشێکی نوێ کردەوە کە بە هێرشبەری رۆژهەڵات ناودەبرێت بە درێژایی بەرەیەکی 300 میل کە لە خارکیڤەوە تا دۆنتسک و لوهانسک درێژ بووەتەوە، لەگەڵ هێرشی موشەکی هاوکات بۆ کیێڤ و لە ماوەی 70 ڕۆژدا لە دەستپێکردنی هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراینا، ئەو ئامانجە سیاسی و سەربازییانەی کە بە بێ فایلی ماونەتەوە.

3- داگیر کردنی ڕووسیا بە شێوەیەکی بەرفراوان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا وەک کردەوەیەکی دەستدرێژی و تێکدەرانە ئیدانە کرا ، ئەنجومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارێکی دەرکرد و داوای کشانەوەی تەواوی هێزەکانی ڕوسیای کرد ،ئەمەریکا و زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپا سزای تازەیان بەسەر ڕووسیادا سەپاندووە کە کاریگەری لەسەر ئابووری خۆی داناوە بە تایبەتی هەناردەکردنی وزە ، ئەم جەنگە بووە هۆی گەورەترین قەیرانی پەنابەری ئەوروپا و زیاتر لە 5.3 ملیۆن ئۆکرانی ئەو وڵاتە جێدەهێڵن و چارەکێک لە دانیشتوانەکەی ئاوارە بوون ، ئەنجامێکی دیکەی سەختی جەنگی ئۆکرانیا کەمبوونی خۆراکی شاراوەیە نەک تەنیا لە ئەوروپا بەڵکو لە سەرتاسەری جیهاندا بەهۆی کەمی گەنمی ئۆکرانی و ڕووسییەوە.

جەنگەکە هەموو ئەگەرێکی هەیە بۆ زیادبوون بۆ ڕوبەروبونەوەیەکی بالستیک و ناوکی و سەرۆکی ڕوسیاش بەبەردەوامی هۆشداری دا کە هەر وڵاتێک هەوڵی دەستتێوەردان بدات لەجەنگی ئۆکرانیا ڕووبەڕووی “وەڵامێکی خێرا و بروسکە” دەبێتەوه.

4-  چەندین لێکدانەوەی داگیرکاری ڕوسیا چەندین پێشێلکاریی بنەما کۆنەکانی شەڕ و ستراتیژی نیشان دەدەن ، ئەو هێرشەی کرایە سەر ئۆکراینا کە چەند مانگێک دوای ئەوەی هێزەکانی ڕوسیا بۆ ئەو داگیرکارییە ئامادەکرابوون، پێشبینی دەکرا کە لە شێوەی هەڵمەتی خێرا و کورتدا نمایشی هێزی ڕووسیا بێت، هاوکات ڕووداوەکانی دواتر بە پێچەوانەوە سەلماندیان .

هەنگاوی هێواشی پێشکەوتن بە شێوەیەکی سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ سێ هۆکار: بەرەکانی جەنگ بە دووری درێژ و ناوچە سەختەکان بڵاو بوونەوە، وە هاندانێکی کەم هەیە بۆ سوپای ڕووسیا بۆ داگیرکردنی ئۆکرانیا بە چەک و کەلوپەلی کۆن و بەرخۆدانی چاوەڕوان‌نەکراوی هێزەکانی ئۆکرانیا و گەلیش لە شەڕی بۆ خاکی دایکدا ، دەبوایە شیکاری جیهانی دەریخستبایە کە هەر کردەوەیەکی شەڕانگێزی ئەم گەورەییە و پلانی گەورە لەلایەن سوپای ڕووسیاوە دەبێت کەمپینێکی کورت و خێرا بێت بە ئامانجی سنووردارەوە ، بە پێچەوانەوە ئامانجە دیاریکراوەکان پەرتەش بوون و هەوڵەکانی شەڕی ڕووسیایان بە فیڕۆ دا و لاوازبوونی لۆجستیکی هێزە شەڕکەرەکانی ڕووسیایان دروست کرد. لە خەمڵاندنی شەخسی مندا، پۆتین دەبوایە لەگەڵ سەربازەکانیدا بڕۆیشتایە بۆ ئازادکردنی ناوچەی دۆنباسی ڕۆژهەڵاتی ڕاگەیاندرا، کە دەکرا هەندێک پاساوی ئەخلاقی بۆ هەڵمەتە سەربازییەکەی بەدەست بهێنێت، دەبوایە هێرشی زەمینی هاوکات بوایە لەگەڵ هێرشێکی ئاسمانی گەورە بۆ سەر کیێڤی پایتەخت بۆ کۆنترۆڵکردنی هێزی ئۆکرانیا و شوێنی فەرماندەیی ، هەموو ئەم شتانە ئاماژە بەوە دەکەن کە هیچ پەیوەندیەک لەنێوان ئامانجی سیاسی و پلانی هەڵمەتی سەربازیدا نییە ، گرتنی ناوچەی گەورەی ئۆکرانی لە ڕۆژانی سەرەتادا هەروەها پێشمەرجێکی لۆجستی بوو بۆ بەردەوامبوونی ئەو ئۆپەراسیۆنە زەمینییە بەرفراوانە بەڵام لە پلانی هێرشی سەرەتاییدا نەناسرا ، لە ناوەڕاستی شەڕەکەدا ڕوسیا فەرمانی هێرشەکەی لە ڕۆژی 23ی نیسان بە دەستنیشانکردنی جەنەراڵ ئەلێکساندەر دڤۆنکۆف ڕێکخستەوە کە بە تۆمەتی داواکردنی مانگرتن بۆ سەر هاوڵاتیانی مەدەنی لە سوریا.

هەنگاوی بەرزبونەوەی ئۆپەراسیۆنەکانی ڕوسیا و ئەو بەرهەڵستیانەی کە ئۆکراینییەکان نیشانیان داوە و پشتیوانیان بۆ دابینکردنی چەک و کەلوپەل لەلایەن ئەوروپی و ئەمریکیەکانەوە ئاماژە بە کۆتاییەکی خێرای جەنگ ناکات ، درێژکردنەوەی جەنگ کاریگەری جدی دەبێت بۆ ئابووری جیهان و وزە و پێداویستی خۆراک و هاوسەنگی وزە، ئەگەرێکی کارەساتاوی هۆلۆکاستی ناوکی هەیە لە ئەگەری نائومێدییەکی توند بۆ ڕووسەکان.

هەرچەندە ئەمە ئەگەرێکی ڕوونە، بەڵام ناتوانرێت حوکم بدرێت!!

ئۆکراینا – بەشی دووەم – کاریگەری شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانی لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

– خەڵکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ بەشەکانی دیکەی جیهان هەست بە کاریگەرییەکانی شەڕ لە ئەوروپا دەکەن كه ئاسایشی خۆراک و نرخی وزە و بازاڕەکانی کار کاریگەریان لەسەر بووە، جیهان دابەش بوو لەنێوان هاوسۆزیی بۆ ئۆکرانییەکان کە بە دەستدرێژیی ڕووسی تێکشکێنران ، و چۆن جیهان کۆچیان کرد کاتێک چەند ساڵێک لەمەوبەر هەمان چەک لە سوریا و لیبیا بەکارهێنرا! لەڕووی سیاسییەوە، هێشتا قەیرانی ئۆکرانیا هیچ ڕێک خستنێکی مانادار بۆ گەیشتن بەچارەسەر ناچار نەکردووە.

لە جیاتی ئەوە وڵاتانی جۆراوجۆر بە کەنداو و ئیسرائیلەوە لە نێوان ئەمەریکا و ڕووسیا گرەو دەکەن و زۆرترین سوود لە ناوچە گرنگەکاندا دەگەڕێن ،هەرچۆنێک بێت سزا درێژخایەنەکانی سەر ڕووسیا بەرەنگاری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی وەک میسر و سعودیە و میرنشینە عەرەبییە یەکگرتووەکان دەکات کە هەمووی پێویستییە بەرگرییەکانیان زیاد دەکات و بەدوای  هەما هەنگییەکی زیاتر لەگەڵ ڕووسیا و چیندا دەگەڕێن.

2-  لەوەتەی سەرۆکایەتی جۆ بایدن، لە کانوونی دووەمی 2021، سەرکردەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێگەی بوژاندنەوەی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان کار بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی هەرێم دەکەن ، بۆ نموونە تورکیا کەناڵەکانی پەیوەندی لەگەڵ میسر و ئیمارات و ئیسرائیل کردووەتەوە و لەنێوان قەتەر و میسر و نێوان سعودیە و ئێران قسە هەیە ، ئەم حکومەتانە نایانەوێت داگیرکردنی ڕوسیا بۆ ئۆکرانیا ئەم هەوڵانەی دیالۆگ و پەیوەندییەکان پوچەڵ بکەنەوە ، هەروەها نایانەوێت ڕوسیا بە توندی تێکبشکێت، ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزکردنی هێزی ئەمریکا و قورسکردنی هەمەجۆرکردنی هاوپەی مانەکانیان، هاوکات ئیدارەی بایدن و سەرکردەکانی عەرەب ئەولەویەتی ناکۆکیان هەیە ،ئەمەریکا لە ئێستادا تەرکیز دەخاتە سەر دانان و گۆشەگیرکردنی مۆسکۆ و کارکردن بەرەو ڕێککەوتنێکی ناوەکی گونجاو کە بتوانێت کۆتایی بە گۆشەگیریی ئابووریی ئێران بهێنێت.

لەلایەکی ترەوە حکومەتی عەرەبی دەیانهەوێت ڕوسیا بەهێز بمێنێتەوە بۆ یارمەتیدانی کەمکردنەوەی خواستە فراوانخوازییەکانی ئێران لەناوچەکەدا ، پەیوەندییەکانی سعودیە و ئیمارات لەگەڵ ئیدارەی بایدن بە تەنگەبەری ماوەتەوە، بە تایبەتی کە سعودیە پێی وایە ئەمەریکا لە هێرشەکانی ئەم دواییەی حووسییەکان بۆ سەر خاکەکەیان بە تەواوی پشتگیری نەکردووە ، ئەمەش کاریگەری لەسەر چۆنیەتی وەڵات مدانەوەی هێرشەکەی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکرانیا بەتایبەتی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان و کۆڕە جیهانییەکانی تر هەبووە.

3- هێرشی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، شکانی هاوپەیمانی ڕوسیای لەگەڵ تورکیا و ئێران نیشاندا

بەهۆی سزاکانی سەر ڕووسیا، مۆسکۆ زیاتر پشتی بە بازرگانی تورکیا و ئێران بەستووە و کاریگەری و کۆنترۆلکردنی نەریتی بەسەر ئەو دوو (ئێران و تورکیادا) لە دەست داوە ،هەروەها ئیسرائیل یارییەکی هاوسەنگ لەنێوان ئەمریکا و ڕوسیادا دەکات لەسەر ئۆکرانیا ، دوای ئەوەی حکومەتی ئیسرائیل بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە کە پشتگیری لە “تەواوکاریی خاکی و سەروەری ئۆکرانیا” دەکات، و ڕووسیا داگیرکردنی ئیسرائیلی بەرزاییەکانی گۆلان شەرمەزار کرد،

بەڵام ئیسرائیل نەگەیشتۆتە وك تورکیا بكي و داوای ئۆکرانیای بۆ ناردنی چەک و کەرەستەی سەربازی ڕەتکردەوە.

4- سوریا و لیبیا زۆرترین کاریگەریان دەبێت بەهۆی جەنگی ئۆکرانیاوە،  کە بەناچاری پێویستیان بەهاوکاری ئەمریکا و ڕوسیا هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەنجامە سیاسییە بەردەوامەکان ، بوونی گەورەی سەربازی ڕووسیا لە هەردوو وڵات و پەرەسەندنی گۆشەگیری سیاسی و ئابووری لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی هەوڵەکانی بەردەوام بۆ نه چارەسەرکردنی دابەشبوونە سیاسییەکان لە لیبیا تێک بدات و زیاتر پشتگیری ڕژێمی سوریا و ئێران بکەن وەک لە ڕابردوو .

هاوکات هەردوو وڵاتی تورکیا و ئیسرائیل نیگەرانن لە دیمەنی کاری ڕووسیا لە سوریادا، بەهۆی پشکیان لەو وڵاتانەدا ، تورکیا نیگەرانە لەوەی کە ڕوسیا فشار لە پارێزگای إدلب‌ی ژێر کۆنتڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن زیاتر بکات، ئەمەش دەبێتە هۆی لێشاوی پەنابەران، نیگەرانییەکانی کورد لەسوریا ئەوەیە کە بازرگانی ئەمریکا و تورکیا لەم ململانێیە جیۆپۆلەتیکیە گەورەترەدا لەسەر حسابی ئەوان دێت و ئیسرائیل نیگەرانە لەگەشەکردنی هاوکارییەکانی ڕوسیاو ئێران و سنوور دارکردنی ئەگەری بۆردومانە ئاسمانییەکانی بۆ ئامانجە ئێرانیەکان لەسوریا.

5- ناوچەیەکی دیکەی نیگەرانیی جدی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوکاری مرۆیی و ئاسایشی خۆراکە لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی سەبارەت بە وڵاتانی هەرێمی لاواز ، زیادبوونی ژمارەی پەنابەرە ئۆکرانییەکان و تێچووە زۆرەکەی بنیاتنانەوەی دوای ململانێ نیگەرانیەکان دروست دەکات کە یارمەتییە مرۆییە گرنگەکان دەتوانرێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بۆ ئۆکراینا هەڵبوە شرێتەوە بۆ ئەوەی کاریگەرییەکانی ئەو ململانێیە لە ئۆکراینا دەربچێت.

بۆ ملیۆنەها فەلەستینی و لوبنانی و یەمەنی و سوری و تەنانەت عێراقییەکانی دانیشتووی ئەو وڵاتانەی کە بەهۆی ناکۆکی و کەمبوونەوەی ئابووری و گەشەی پێداویستییە مرۆییەکانەوە دەژین، ئەمەش دەبێتە داخستنی سیستمەکانی پاڵپشتی ژیانی ڕەخنەگرانە.

هەروەها قەیرانەکە بەهۆی کەمی خۆراکی شاراوەوە لە وڵاتانی وەک لوبنان و میسردا کە پشت بە ڕووسیا و ئۆکرانیا دەبەستن بۆ دابینکردنی گەنم لە مەودای 90٪ دا زۆر بووە ،کەمی خۆراک و یارمەتی مرۆیی دەکرێت قەیرانی سیاسی توند دروست بکات ئەگەر خەڵک بۆ خۆپیشاندان بڕژێنە سەر شەقامەکان .

6- داهاتووی گاز و پێداویستی نەوت زۆر گرنگە ئەوروپا لەوانەیە بەدوای دروستکردنی پێداویستی گازی جێگرەوە بێت، وە لێرە دەرفەتێک بۆ وڵاتانی کەنداو و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، لە ئێستادا وڵاتانی کەنداو سوود لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت وەردەگرن و سوود لەم دۆخە وەردەگرن بۆ ئەوەی دووبارە پەیوەندیان لەگەڵ ئەمریکادا بگێڕنەوە بۆ دانانی مەرج بۆ بەرچەوەندیەکان وەک بەرچەوەندیەکانیان لە یەمەن و هتد ، هەروەها هاوپەیمانی نەریتی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئەمریکا بەهۆی لاوازی پشتیوانی و یارمەتی ئەمریکا بۆ ئۆکرانیا بەرامبەر دەستدرێژییەکانی ڕوسیا تووشی شکست بووە ، تەنانەت ناتۆ و یەکێتی ئەوروپاش دۆزرانەوە کە لە کاتی پێویستدا لە دابینکردنێکی کورتدان ، ئەم فاکتەرانە کاریگەرییان دەبێت لەسەر ڕێکخستنەوەی جیۆپۆلەتیکی زۆرێک لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەداها توویەکی نزیکدا .

ئۆکرانیا. بەشی یەکەم – پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا

– ڕوسیا لە 24ی شوباتدا ئۆکرانیای داگیرکرد و گەورەترین هێرشی سەربازی لە ئەوروپادا دەستپێکرد لە جەنگی جیهانی دووەمەوە ، هێرشی مۆسکۆ بۆ ناو خاکی دراوسێی باشووری ڕۆژئاوای خۆی تیشکی خستە سەر ئۆکرانیا لە جیهاندا.

ئۆکرانیا کە ڕووبەری 603628 کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، دووەم گەورەترین وڵاتی ئەوروپایە دوای ڕوسیا، کە لە ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵاتەوە هاوسنوور هيا لەگەڵ ڕووسیا ، هەروەها سنوورەکە لەگەڵ بیلارۆس، پۆڵەندا، سلۆڤاکیا، هەنگاریا، ڕۆمانیا و مۆڵدۆڤا هاوبەش دەکات..

ئۆکرانیا بە ژمارەی 44 ملیۆن کەس، هەشتەمین وڵاتی پڕ ئاوەدان لە ئەوروپایە کە دەوڵەمەندە بە خەڵوز و ئاسن و گازی سروشتی و مانگان و نەوت و گرافیت و دار و زئبق.

پایتەختی نەتەوەکە کیێڤە، یەکێکە لە گەورەترین شارەکان کە گەورەترین ناوەندی ڕۆشنبیری و پەروەردەیی هەیە ،خەڵک لە ئۆکراینا ژیاون لە 32000 پ.ز، ئۆکرانیا لە ساڵی 1922 بوو بە ئەندامی دامەزرێنەری یەکێتی سۆڤیەت ،لە ساڵی 1939دا ڕۆژئاوای ئۆکرانیا لکێنرا بە یەکێتی سۆڤیەتەوە، کە ناوچەی ڕۆژئاوا بە لێک نزیکی کەلتووری و زمانەوانی لەگەڵ ئەوروپادا دیاری دەکرێت ، ئۆکراینا لە 24ی ئابی 1991 پاش تێکشکانی یەکێتی سۆڤیەت سەربەخۆیی بەدەست هێنا.

2- دوای سەربەخۆیی، ئۆکرانیا لە ژێر سیستەمێکی نیمچە سەرۆکایەتی کۆمارێکی یەکگرتوو پێکهێنا و خۆی بە دەوڵەتێکی بێلایەنی ڕاگەیاند و هاوبەشییەکی سەربازی سنوورداری لەگەڵ ڕووسیا پێکهێنا، هاوکات لە ساڵی 1994دا هاوبەشییەکی لەگەڵ ناتۆدا دامەزراند.

لە ساڵی 2013 دوای ئەوەی سەرۆک ڤیکتۆر یانۆکۆڤیچ ڕێککەوتننامەی ئۆکرانیا و یەکێتی ئەوروپای لە بەرژەوەندی پەیوەندیە ئابوورییە نزیکەکانی ڕووسیا ڕاگرت، خۆپیشاندانی جەماوەریی سەریهەڵدا کە بووە هۆی ڕووخاندنی سەرۆک کۆمار و پێکهێنانی حکومەتی نوێ ،دوای ئەم ڕووداوانە ڕوسیا لە ئازاری 2014دا دەستی بەسەر کریمیادا گرت کە تا ساڵی 1954 بەشێک بوو لە کۆماری ڕووسیا.

ئەم ڕووداوانە بە دەستێوەردانی ڕووسیا لە ڕاپەڕینە جەماوەرییەکەی پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتی دۆنتسک و لوهانسک (هەرێمی دۆنباس) یاوەری بوون.

تا ئێستا 14 هەزار کەس کوژراون و 1.5 ملیۆن کەسیش ئاوارە بوون ،لە کاتێکدا کە ئەم بزووتنەوەی جیاخوازیە لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیادا ئیستغلال کرا و بەردەوام بوو و بە یەکێک لە هۆکارەکانی داگیرکردنی لە شوباتی 2022 لە لایەن سەرۆکی ڕووسیا پوتینەوە دادەنرێت.

3-پەیوەند ییەکانی نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا لەدوای شۆڕشی شکۆوە لە ساڵی 2014دا بە دوژمنکاری ماوەتەوە ، لەدوای ڕاپەڕینەوە حکومەتی ئۆکرانیا ویستی ولاتەکە پابەند بکات بەداهاتوو یەک لەنێوان یەکێتی ئەوروپاو ناتۆدا، لەجیاتی بەردەوامبوون لەهاوسەنگکردنی بەرژەوەندییە ناسکەکانی هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییە ئابووری و ئەمنییەکانی لەگەڵ ڕوسیاو یەکێتی ئەوروپادا و وڵاتانی ئەندامی ناتۆش.

لە ساڵی 2004 کۆماری چیک، ئیستۆنیا، هەنگاریا، لاتڤیا، لیتوانیا، پۆڵەندا و سلۆڤاکیا چوونە پاڵ یەکێتی ئەوروپا و لە ساڵی 2007دا بولگاریا و ڕۆمانیا ، حکومەتی ڕوسیا لەوە دەترسێت ئۆکرانیا ببێتە ئەندامی یەکێتی ئەوروپاو ناتۆ کە لەگەڵ هەڕەشەی سەربازی و ناوەکی ڕوسیادا دەستگەیشتنی ڕوسیا بۆ دەریای ڕەش سنوردار دەکات، لە ساڵی 2019 لە ژێر سایەی سەرۆک ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی هەمواری دەستووری ئۆکرانیا کرا کە بە ڕێگای ستراتیژی بەرەو ئەندامێتی یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ دەستی پێ کرد ، لە ساڵی 2021 و 2022دا لە ئەنجامی هەموار کردنەوەی دەستووری‌دا ڕووسیا بوونی خۆی لە سنووری ئۆکرانیا بەهێز کرد و گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات بەرزکردەوە و بووە هۆی ئەوەی کە پەیوەندی دوولایەنە بەرەو نزمترین ئاست تەنگەتاو بێت، ئەو پەیامە بەهێزەی ئەمریکا کە داگیرکردنی رووسيا به ئۆکرانیا ئەنجامی جدی دەبێت بۆ ئابووری ڕووسیا.

4- دەرکەوتنی پەیوەندییەکانی نێوان ئۆکرانیا و ڕوسیا مێژوویەکی ناجێگیری لە ڕووی سروشتی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە لە کاتی سەربەخۆیی ئۆکرانیا لە ساڵی 1991ەوە ئاشکرا دەکات،ئۆکرانیا بەهۆی ناوچە کولتووری و زمانەوانی و ڕەگەزییە جۆراوجۆرەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە نەیتوانیوە هەستێکی بنچینەیی ناسیۆنالیزم پەرە پێبدات..

لە کاتێکدا زۆربەی دانیشتوانی ڕۆژهەڵات بە ڕووسی قسە دەکەن و خزمایەتی کلتوریان لەگەڵ ڕووسیا هەیە وناوچە ڕۆژئاواییەکان کە لە کۆتایی ساڵی 1957 چوونە پاڵ یەکێتی سۆڤیەت خۆیان بە بەشێک لە ئەوروپا دەزانن.

دوای داگیرکردنی کریمیا لە ساڵی 2014ی ڕوسیا و پشتیوانییە ئاشکراکەی بۆ جوداخوازان لە ناوچەی ڕۆژهەڵات،و لە بەشی ڕۆژئاوادا پشت هەڵگەڕانە وەیەکی ڕوویدا کە بە خواستی خۆی بۆ چوونە پاڵ یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ نوێنەرایەتی دەکرێت.

وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و زلهێزەکانی دیکەی ئەوروپا ڕۆڵیان هەبوو لە تەمومژکردنی ئەم دابەشبوونە و دوورخستنی ئۆکرانیا لە کاریگەری ڕووسیا.

لە ساڵی 1949ەوە تا ئێستا ئەندامێتی ناتۆ لە 12 بۆ 30 کەسی زیادی کردووە و لە ساڵی 2008دا کە ناتۆ ئەندامێتی ئۆکرانیای پەسەند کرد ڕووسیا نارەزایی دەربڕی بەڵام پشتگوێ خراوە.

لە ساڵی 2019دا کە ئۆکرانیا بە فەرمی یاسایەکی بۆ چوونە پاڵ یەکێتی ئەوروپا و ناتۆ پەسەند کرد، ڕووسیا هێڵی سووری کێشا و دەستی کرد بە کۆکردنەوەی سەرباز لەسەر سنوورەکانی.

نیگەرانییە ئەمنییەکانی ڕووسیا بەرامبەر ئۆکرانیا لە دوو هۆکاری گرنگەوە سەرچاوەی گرتوە:

بوونی ناتۆ بۆ سەر خاکی ئۆکرانیا و ئەگەری هەیە موشەکی ناوکی تەنیا 150 میل لە مۆسکۆوە (هاوشێوەی قەیرانی مووشەکی ئەمریکا و کوبای 1962) وە پێکهێنانی بەربەستێک لە وڵاتانی پێشووی پەیمانی وارساو لە ژێر چەتری ناتۆدا کە ڕێگرە لە گەیشتنی بە دەریای ڕەش،  دەست پێکردنی هێرشی ئێستای ڕوسیا ئامانجی پاراستنی ئەم زەروریە ئەمنیانە و وەستاندنی فراوانبوونی یەکێتی ئەوروپا و ناتۆیە، هروها ئاواتەکانی سەرۆک پۆتین بۆ زیندو وکردنەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا.

پاکستان – بەشی پێنجەم- بەرنامەی ناوکی و مووشەکی.

بەرنامەی چەکی ناوکی پاکستان لەساڵی 1972 لەلایەن زەلفقار عەلی بوتۆ سەرۆکی ئەوکاتی پاکستانەوە دامەزراوە ، تاقیکردنەوەی ساڵی 1974ی هیندستان لە “ئامێری ناوەکی” و لێدوانە نەیارەکانی سەرکردایەتی هیندی بەرنامەی ناوکیی پاکستانیان دا بە بەرنامەی نوێ .

لەماوەی کۆتاییەکانی 1970کاندا بەرنامەی ناوکی پاکستان تەکنەلۆژیای هەستیاری دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم و ئەزموونی بەدەست هێنا.

گەیشتنی دکتۆر عەبدولقادرخان لە ساڵی 1975دا ئەو هەوڵانەی زۆر بەرزکردەوە ، کە دکتۆر خان شارەزایەکی کانزایی بوو ، کە لە ئەڵمانیا ڕاهێنراوە ئەو زانینی تەکنیکی سەنتریفیوژی گازی لەگەڵ خۆی هێنا کە لە ڕێگەی شوێنەکەیەوە لە یورێنکۆی شاراوەی کارگەی دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم لە هۆڵەندا بە دەست هێنا URENCO .

دکتۆر خان لە ساڵی 1976 دامەزراوەی ناوەکی کاهۆتەی پاکستان دابمەزرێنێت و بەڕێوەی برد و بەڕێوەی برد و سەرپەرشتی کرد ،پاکستان تۆڕێکی هەواڵگری نهێنی بەرفراوانی بەکارهێناوە بۆ بەدەستهێنانی کەرەستە و تەکنەلۆجیا بۆ گەشەپێدانی توانای دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم.

لە ساڵی 1985 پاکستان لە ئاستی بەرهەمهێنانی یۆرانیۆمی جۆری چەک تێپەڕی تا ساڵی 1986، وا بڕوا دەکرا کە ماددەی پارچەی پێویست بەرهەم بهێنێت بۆ دروستکردنی چەکی ناوکی، پاکستان بەردەوام بووە لە بەرەوپێشبردنی بەرنامەی پیتاندنی یۆرانیۆم و بەپێی سەرچاوە پاکستانییەکان پاکستان توانای ئەنجامدانی تەقینەوەی ناوکی لە ساڵی 1987 بەدەست هێناوە ، لە وەڵامی هندستان کە پێنج تاقیکردنەوەی ناوکی ئەنجام دا لە 11 و 13ی ئایاری 1998 پاکستان لە 28ی ئایار ئامێرە ناوەکییەکانی تاقی کردەوە لیژنەی وزەی ئەتۆمی پاکستان وتی ئەو پێنج تاقیکردنەوە ناوەکییەی کە لە 28ی ئایار ئەنجامیان داوە نیشانەی بومەلەرزەیی 5.0ی لە پێوەری ڕیختەر دروست کردووە، بە کۆی گشتی 40 کیلۆتۆن تەنت جهTNT.

عەبدولقادرخان ڕایگەیاند کە یەکێک لە ئامێرەکان ئامێرێکی پارچەیی بەرزبووەوە و چوارەکەی تر ئامێری ناوکی  بێ کیلۆتۆن بوون ، وردەکاریەکان بە شێوەی خوارەوە:

ئامێر                             /   بەروار

هاوردە ڕاگەیاندکراوەکان /  هاوردەمەزەندەکراوەکان

ئامێری پێشکەوتوو          28 مەی 1998

25-36 کیلۆتۆن             کۆی گشتی 9-12 کیلۆتۆن

ئامێری پارچەکردن            28 مەی 1998

12کیلۆتۆن                   کۆی گشتی 9-12 کیلۆتۆن

ئامێری کەم-پاداشت      28 مەی 1998

کەمتر چە کیلۆتۆن

ئامێری کەم-پاداشت      28 مەی 1998

کەمتر چە کیلۆتۆن

ئامێری کەم-پاداشت      28 مەی 1998

کەمتر چە کیلۆتۆن

ئامێری پارچەکردن         30 مەی 1998

12 کیلۆتۆن                    4-6 کیلۆتۆن

ئامێری پارچەکردن           نە تەقیوەتەوە                    کیلۆتۆن                            —

دوای تاقیکردنەوە ناوکییەکانی پاکستان، ڕێکەوتنەکانی لاهۆر لە مانگی شوباتی 1999 لە نێوان سەرۆک وەزیران ڤاجپای و شەریف کۆتایی پێهات، ڕێککەوتنەکان بریتی بوون لە پێوانەی دروستکردنی متمانە وەک مەترسیەکانی تاقیکردنەوەی موشەکی بالستیک و بەردەوامبوونی قەدەغەی یەکلایەنە لەسەر تاقیکردنەوەی ناوکی.

پرۆگرامی ناوکی پاکستان بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە یۆرانیۆمی زۆر دەوڵەمەند کە لە تاقیگەی توێژینەوەی عەبدولقادرخان لە کەهوتا بەرهەم دەهێنرێت، کە دامەزراوەی پیتاندنی یۆرانیۆمی ناوەندییە ،ئاسانکاری کاهوتا لە سەرەتای ١٩٨٠کانەوە دەستی بە کار کرد. تا سەرەتای 1990کان کاهوتا 3000 سەنتریفیوژ خەمڵێنراوی هەبوو لە ئۆپەراسیۆنەکەدا و پاکستان بەردەوام بوو لە هەوڵەکانی بۆ فراوانکردنی توانای دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم.

لە ساڵانی ١٩٩٠، پاکستان دەستی کرد بە بەدواداچوونی توانای بەرهەمهێنانی پلوتۆنیۆم.

بە هاوکاری چینی پاکستان کاراکتەرێکی توێژینەوەی ناوکی خوصاب لە گۆهاراباد دروست کردووە بە توانای تا 40 MW، لە نیسانی 1998 پاکستان ڕایگەیاند کە ڕاکتۆرەکە لە کاردایە.

بەپێی لێدوانی گشتی بەرپرسانی ئەمریکا، ڕیاکتەرێکی ئاوی قورس ساڵانە بڕی 8-10 کیلۆتۆنی پلۆتۆنیۆمی جۆری چەک دروست دەکات، کە بۆ یەک یان دوو چەکی ناوەکی بەسە،  ڕاکتۆرەکە هەروەها دەتوانێت تریتیۆم بەرهەم بهێنێت ئەگەر بار بکرێت بە لیتیۆم ٦.

توانای بەرهەمهێنانی پلوتۆنیۆم لە خوساب دەتوانێت ڕێگە بدات بە پاکستان بۆ گەشەپێدانی سەرە ئەتۆمیە سووکەکان کە بە ئاسانی بە مووشەکی بالستیک دەگوازرێتەوە.

بەپێی تۆماری ناوکی فیدراسیۆنی زانایانی ئەمەریکا تا ساڵی 2021 پاکستان 165 سەرکی ناوەکی یۆرانیۆمی زۆر دەوڵەمەندی هەیە ئەمە پاکستان دەخاتە پێش سەرمایەی له چەکە ناوکیەکانی هیندستان.

پاکستانیش وەک هندستانە دوژمنکارەکەی توانای دووەم لێدانی دەریایی هەیە ، سەرە ئەتۆمییەکانی پاکستان پشت بە دیزاینی تەقینەوەیەکی ناوەکی دەبەستن کە ناوکی پتەوی یۆرانیۆمی زۆر دەوڵەمەند بەکاردێنێت و پێویستی بە 15-20 کیلۆگرام ماددەی خەمڵێنراوە بۆ هەر سەرێک ، بە وتەی کارنیجی پاکستان بڕێکی کەم بەڵام نەناسراوی پلۆتۆنیۆمی چەکی بەرهەمهێناوە کە بەسە بۆ مەزەندەکردنی 5-10 چەکی ناوەکی.

پاکستان بە دوای ئەوەدا دەگەڕێت کە “بازدەرێکی پڕ مەودا پەرە پێبدات” کە مووشەکی دوور و درێژی تێدایە، فڕۆکە بۆ ئەرکە ستراتیژییەکان و هەروەها چەندین سیستەمی چەکی ناوکی کورت مەودای نزم بۆ بەرپەرچدانەوەی هەڕەشە سەربازییە لاوەکییە ستراتیژییەکان، بەرنامە ناوەکی و مووشەکییەکان لەلایەن بەشی پلاندانانی ستراتیژی (SPD) بەڕێوەدەبرێت لەلایەن جەنەراڵێکی سێ ئەستێرەیی کە لە ژێر سەرۆکی سەرۆکی هاوبەشی ستاف کاردەکات.

بەشی پلاندانانی ستراتیژی لەلایەن سەرۆک وەزیرانی پاکستانەوە سەرۆکایەتی دەکرێت و بەشداری لەکۆبوونەوە گرنگەکانی دەکات، لەلایەن ژینگە و وەزیرە فیدرالییە پەیوەندیدارەکان و هەروەها هەموو سەرۆکەکانی خزمەت گوزاری ،جبەخانەی مووشەکی گەشەسەندوی خێرای پاکستان بەشێکی گرنگی ستراتیژی بەرگریەکەیە بۆ ئەوەی سوودە سەربازییە تەقلیدییە گرنگەکانی ڕکابەرە سەرەکییەکەی، هیندستان ببڕێت.

جبەخانەی پاکستان بە شێوەیەکی سەرەکی لە مووشەکی بالستیکی مەودای کورت و مامناوەند پێکهاتووە، بەڵام لە توانای موشەکی کروز یشدا بە شێوەیەکی بەرچاو پێشکە وتووە.

هێزە ستراتیژییەکانی پاکستان توانایان هەیە نزیکەی هەر خاڵێکی هیندستان بکەنە ئامانج و ئێستا کار لەسەر تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی زیاتر دەکەن وەک میرڤ بۆ لاوازکردنی هەوڵەکانی گەشەپێدانی بەرگری موشەکی هیندی ، پاکستان لە بەرنامەی ئەتۆمی و مووشەکیدا پشتگیرییەکی گەورەی تەکنیکی لە چینەوە وەرگرتووە .

پاکستان بە دوای بەرگرییەکی هێرشبەردا دەگەڕێت و ستراتیژییەتی شەڕکردنەکەی لەسەر بنەمای پاراستنی هەردوو بەربەستی ئاسایی و ناوەکییە ، پاکستان سێ شەڕی گەورەی کردووە و چەندین شەڕ لەگەڵ هیندستان لەسەر کێشەی چارەسەرنەکراوی جامو و کەشمیر کە بەپێی هاوکێشەی بەریتانی بۆ دابەشکردنی کیشوەری هیندی لە ساڵی 1947دا دەبوو کەشمیر بەشێک بوایە لە پاکستان كه آو وڵاتێکی زۆرینە موسڵمان.

بەرنامەی ناوکی پاکستان درێژترین ماوەی ئاشتی لە دواین جەنگی ساڵی 1971 دا ، پاکستان وەک وڵاتێکی موسڵمانی  هێزی ناوەکی به بەرنامە ناوەکییەکەی دەزانێت کە لە لایەن زۆرێک لە وڵاتانی نەیارەوە بکرێتە ئامانج ، ستانداردی سەلامەتی کە بۆ ڕاکتۆری ناوکی و سەری جەنگەکان جێبەجێ دەکرێت بەبەردەوامی لەلایەن کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و جەستە جیهانییەکانی ترەوە چاودێری و ستایش کراوە.

وەک دەوڵەتێکی بەرپرسیاری ناوکی پاکستان پابەندە بە ڕێزگرتن لە بەرزترین پێوەرەکانی سەلامەتی و بەکارهێنانی بنچینەیی وەک ڕێگرێک لە دژی هەر دەستدرێژییەک.

فۆتۆ:

هێزی مووشەکی ڕۆڵی سەرەکی دەبینن لە ستراتیژی بەرگری پاکستان بۆ بەدەستهێنانی پەسەندی سەربازی بەسەر هیندستاندا، دوژمنە سەرەکیەکەی.

ئیسلام ئاباد بە شێوەیەکی سەرەکی مووشەکی بالستیکی کورت و مامناوەند بڵاو دەکاتەوە، بەڵام توانای خۆی بەرەو پەرەسەندنی موشەکی کروزیش پەرە پێ دەدات

بەرنامەی ئەتۆمی و مووشەکی پاکستان سوودی لەپشتیوانی تەکنیکی چینی وەرگرتووەوە بەڵگەی هاوکاریش هەیە لەنێوان پاکستان و ئێران و کۆریای باکووردا .

زانیاری بەردەنگ

[email protected]

نامەیەکمان بۆ بنووسە

    سەنتەری زولفكه ر بۆ دیراسی ستراتیجی و توێژینەوە و مافەکانی مرۆڤ ، دەزگای توێژینەوەی ئەهلی سەربەخۆیە و مامەڵە لەگەڵ کاروباری گشتی لە عێراق و کاریگەرییەکانی ژینگەی هەرێمی و جیهانی لەسەر دەکات