ئێران – بەشی سێیەم
دوای شۆڕشی ئیسلامی
1- لە ساڵی 1979 ئەو وڵاتەی کە پێشتر بە وڵاتەکان
فارس ناسراوە بوو بە کۆماری ئیسلامی ئێران ، شۆڕشی ئیسلامی دژی سیاسەتە عەلمانییەکانی ڕۆژئاوای شاهی دەسەڵاتداری ئێران ڕەزا پەهلەوی بوو دوای لە کارلادانی، دەوڵەت حکومەتێکی تیۆکڕاتیکی ئیسلامی دەسەڵاتداری بەڕێوەبرد.
سەرۆکی دەوڵەت عەلی خامنەیی سەرۆکی حکومەتە کە ڕاهێنانی ئایدۆلۆژی و سیاسی بەسەر دەوڵەتدا دەکات و هێزە چەکدارەکان کۆنترۆڵ دەکات و بڕیار لەسەر پرسە ئەمنی و گرنگەکانی سیاسەتی دەرەوە دەدات.
سەرۆکی حکومەت و لقی جێبەجێکار ئەو سەرۆکەیە کە بە دەنگدانی جەماوەری بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێت و ناتوانێت زیاتر لە دوو خولی یەک لەدوای یەک خزمەتی بکات.
لە ئێران دوای شۆڕشی ئیسلامی هەڵبژاردنێکی ئاسایی ئەنجام درا و تا دواین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لە حوزەیرانی 2021 سێزدە هەڵبژاردن ئەنجام درا.
دەسەڵاتی سەرۆک کۆمار بەبڕیارەکانی سەرۆک ڕابەری باڵا و کاریگەری ئاینی ئیسلامی و کەسانی کاریگەر لەسیستمی ئەمنی و دادوەری ئێراندا کەمدەکرێتەوە.
پاش شۆڕشی ئیسلامی دەستبەجێ لە تشرینی دووەمی 1979دا 52 دیپلۆماتکار و هاووڵاتی ئەمریکی بە بارمتە گیرابوون دوای ئەوەی کۆمەڵێک خوێندکاری زانکۆی ئێرانی دەستیان بەسەر باڵیۆزخانەکەدا گرت لە تاران ، ئەمە 444 ڕۆژە ڕوو بەڕوو بوونەوەیەکی دیپلۆماسیی بەدوای خۆیدا هێنا تا ئازادکردنی بارمتەکان لە 20ی کانوونی دووەمی 1981 ئەم قەیرانە بووە هۆی پچڕانی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران و سەپاندنی سزای سەر ئێران.
لە سەردەمی شاهەوە پەیوەندییەکانی عێراق و ئێران کێشەی سنووریان بینیوە سەبارەت بە سنووربڕکێ و ئۆپەراسیۆنی قاچاخ و مەڕداری
(ئێمە پێمانخۆشە سەرنج ڕاکێشین بۆ هێڵی قاچاخ لە ڕێگەی سنوورە ئیتنیکیەکانی ئێرانەوە بەتایبەتی لە سنووری پارێزگای دیالە کە هێڵێکی کۆنە و بە کات گەشەی کردووە) ئەو شتانەی کە لەسەردەمی سەرۆک عەبدولڕەحمان عارفدا جێگیربوون دوای سەردانەکەی بۆ تاران لەساڵی 1967 و دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1968 وڵات گەڕایەوە بۆ دۆخی پێشکەوتن کردن و پاشەکشێکردن ، لە ئەیلولی ساڵی 1980دا پەیوەندییەکان شایەتی هەڵکشانی خێرای کێشە سنوورییەکان بوون کە بە تەقینەوەی ئێران بۆ سەر چەند ناوچەیەکی سنووریی و بەتایبەتی لە پارێزگای دیالە کە بووە هۆی ئەوەی عێراق هێرشێکی هەمەلایەنە بۆ سەر سنووری ئێران بەرپا بکات ، جەنگی ئێران و عێراق فرەچەشن بوو و تێوەگلا لە شیکاری ئایینی و ناکۆکی سنوورەکان و ناکۆکییە سیاسییەکان.
شەڕی درێژخایەن بۆ ماوەی هەشت ساڵ بەردەوام بوو و لە ساڵی 1988 بە بڕیارێکی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆتایی هات و داوای ئاگربەستی کرد، هەرچەندە دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییە ئاساییەکان و کشانەوەی سوپا لە مانگی ئابی 1990دا.
جەنگەکە یەکێک بوو لە تێکدەرترین ناکۆکیەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم ، زیانەکانی هەردوو لا بە نزیکەیی 500,000 خەمڵێنراوە لەگەڵ ئێران کە تەنانەت زیانی گەورەتریش دەناڵێنێت ،جەنگەکە زیادیکرد بۆ بڵاوبوو نەوەی کاریگەری و ئایدۆلۆژیای ئێرانی لە وڵاتانی دراوسێدا ،دوای شۆڕشی ئیسلامی بۆ بەهێزکردنی بیروباوەری و کاریگەریی خۆی، ئێران پشتیوانی لەچەکدارانی عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و حەماس کرد کە لەدژی ئیسرائیل کار دەکەن ،ویلایەتە یەکگرتووەکان لە مانگی کانوونی دووەمی 1984دا ئێران بە سپۆنسەری دەوڵەتی تیرۆریزم دەستنیشان کرد ، لە ساڵی 2015دا ئێران ڕێککەوتنێکی ناوەکی واژۆ کرد کە لەگەڵ شەش زلهێزی جیهانی دانوستانی کردووە بۆ سوود وەرگرتن لە دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم کە دەبێتە هۆی ئامێرێکی ناوکی ، ویلایەتە یەک گرتووەکان ئەمڕێککە وتننامەیەی هەڵوەشاندەوە کە لە مانگی ئایاری 2018دا لە ژێر ئیدارەی ترامپدا بوو، باسی لەوە کرد کە ئەو ڕێککەوتنە بەرنامەی ناوکی تاران ناچالاک نەکردووە و بەرنامەی مووشەکییەکەی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و پشتگیریکردنی تیرۆر واشنتۆن سزاکانی دووبارە کردەوە وەک بەشێک لە “زۆرترین فشار” بۆ گۆڕینی هەڵسوکەوتی تاران ، لە کانوونی دووەمی 2020دا ئێران ستراتیژی خۆی دوای ئەوەی لە هێرشەکەی ئەمریکادا قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودسی کوشت، هەژماری کردەوە ، لە ساڵی 2021دا ئیدارەی بایدن هەوڵێکی دیپلۆماسی نوێی دەستپێکرد بۆ ئەوەی هەردوو تاران و واشنتۆن بە تەواوی پابەند بن بە ڕێکەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 ، گفتووگۆی ناڕاستەوخۆ لە مانگەکانی کۆتایی سەرۆک کۆماری پێشوو حەسەن ڕۆحانی دەستی پێکرد و بەردەوام بوو لە ژێر سایەی سەرۆک کۆماری ئێستای ئیبراهیم ڕەئیسی کە سەرۆکێکی سەرسەختە و لە مانگی ئابی 2021دا دەستی بە کار کرد بەڵام لە پاییزی ساڵی 2022دا دانوستانەکان تێکشکان ، لە مانگی ئەیلولی 2022 خۆپیشاندان لە سەرتاسەری ئێران بە بۆنەی مردنی ماسە ئەمینی ژنێکی تەمەن 22 ساڵ کوردەوە کە بە جلی نەشیاوی لە زینداندا تهمت ڕاگیرابوو.
خۆپیشاندان لە ماوەی چەند ساڵێکدا دژی سەپاندنی یاسای توند و توند و ئیسلامی و قەیرانی ئابووری بەردەوام و نەبوونی ئازادی ڕادەربڕین و پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و هتد و مردنی ئەو کچە هەمووی بووە هۆی دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکان، خۆپیشاندانەکان کە گەورەترینە لە دەیان ساڵدا، بەخێرایی گەشەی کرد بۆ بانگکردن بۆ ڕووخاندنی سەرۆک کۆمار و کۆتایی پێهێنانی کۆماری ئیسلامی ، هێزە ئەمنییەکان بە هێزی کوشندە وەڵامیان داوەتەوە و بەلانیکەمەوە 234 کەسی کوژراون کە 29 منداڵیشیان تێدایە ، لە ساڵی 2009دا چەند حاڵەتێکی پێشوی نائارامی لە ئێران هەبوو کاتێک ملیۆنەها کەس لە دوای هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کێشە لەسەرەکان ڕژانە سەر شەقامەکان و لە ساڵی 2017 و 2019 خۆپیشاندان بەسببا روشاه ئابووری
بەڵام ئەم ئاژاوەیەی ئێستا شۆڕشی ڕاستەقینەیە لە دژی سیاسەتەکانی ڕژێمی ئیسلامی ، پێویست ناکات بڵێین ئەم خۆپیشاندانانە لەلایەن ئیسرائیل و وڵاتانی دیکەی ڕۆژئاوایی نەیاری دەسەڵاتەوە لە ئێران پشتیوانییان لێکراوە ئەو ئاژاوەیەی ئەمڕۆ بەردەوامە و ئەگەری ئەوە نییە دۆخەکە بگەڕێتەوە بۆ ئاسایی و لە ئێران گۆڕانکاری ڕژێم هەیە .