دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەکەم و ئیمزاکردنی پەیمانی لۆزان ، شێوەی دەوڵەتی تورکیا گۆڕانکاری یەکی ڕادیکاڵی بەسەردا هات و چەندین مەرجی بەسەردا سەپاند ، کە ڕێگر بوو لە ئیستغلالکردنی سەرچاوە ئابوورییەکان و پەرەپێدانی پیشەسازییە سەربازییەکان و چەند پیشەسازییەکی هەستیاری دیکە .
دوای نزیکەی 98 ساڵ لەو پەیماننامەیە، دوو ساڵ ماوە، ئێستا تورکەکان نزیک دەبنەوە لە سەرەتای قۆناغێکی نوێ بۆ دەوڵەتی تورک و دەکرێت پێشبینی ئەوە بکرێت کە لە داهاتوودا لەسەر بنەمای چەندین شتی گرنگ ڕوو دەدەن، لەوانە بارودۆخی سیاسی، پیشەسازی، سەربازی و ئابووری تورکیا لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا و تێبینی ی گۆڕانکاریە گرنگ و جۆرییەکانی ئەو ناوچانە دەکەین ڕێگە بە تورکەکان دەدات کە لە هەموو دانوستاندنەکانی داهاتوودا وەک بناغەیەکی بەهێز بەکاری بهینن و ڕۆڵی خۆیان نەک تەنیا لە ناوچەکە بەڵکو لە ئاستی جیهانیدا بە گرنگ و سەرەکی تر دەکەن.
لە راستیدا تورکیا هێزكى گرنگی هەیە: هەڵکەوتەی جوگرافی ی گرنگ کە لینکێکی گرنگی نێوان ئاسیاو ئەوروپایە و سەرچاوە مرۆیی و سامانە سروشتییەکان و کاری تورکان لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا بۆ ئەوەی باشترین سوود لەو سەرچاوانە ببەیت ئەمڕۆ تورکیا وەک یەکێک لە پیشەگەرە پێشەنگەکان دەبینین لە هەموو ئاستەکاندا و قەبارەی هەناردەی تورکیا و چۆنیەتی هەناردەکان بەڵگەیەکی باشە بۆ ئەمە و پێشکەوتنی کەرتی گەشتیاری و کەرتی کشتوکاڵ و ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی لە ڕێگەی پرۆگرامەکانی وەبەرهێنانی وردخوێندراو کە لە کۆتاییدا لە بەرژەوەندی دەوڵەتدایە.
لە ئاستی سەربازی ، سەرەڕای هەڵکەوتەی جوگرافی گرنگی تورکیا ، أو له سێکوچکەی ململانێکانی قەفقاز – بەڵقان و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا يه.
ئەمڕۆ دەبینین سوپای تورکیا لە وڵاتانی گرنگی ناوچەکەدا بنکەی هەیە و لە ڕێگەی ئەوەوە یان لە ڕێگەی میلیشیا چەکدارەکانی ئەو وڵاتانەوە کۆنترۆڵی خاکەکەی دەکات و دەکرێت ئەمە وەک بناغەكه بۆ دامەزراندنی سوپایەکی هاوشێوەی سوپای ڕادەستکردن لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا سەیر بکرێت.
بنکەیەکی سەربازی لە قەتەر و لە سودان هەیە و بوونی گرنگ و کۆنترۆڵی بەرچاویان هەیە بەسەر زەویدا لە لیبیا، کە ڕووبەرێکی گرنگی لە دەریای ناوەڕاست لە کەناراوەکانی ئەوروپا و باکوری ڕۆژئاوای سوریا و بە شێوەیەکی نائاشکرا لە باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا پێ دەدات شایانی باسە ئەو سەرکەوتنەی کە بۆ ئازەربایجان بەدەستهاتووە لەشەڕەکەی لەگەڵ ئەرمەنستان ، کە تورکیا وەک یاریکەرێکی گرنگی ناوچەکە تەئکیدی لێکردەوە سەرباری پێکهێنانی ئەم جەنگە پڕوپاگەندەی ئازاد بۆ جۆری چەکی تورکی ، وە ئەوەشت لەبیر نەچێت یەکەم کەشتی فڕۆکەهەڵگری تورکیا لەماوەیەکی نزیکدا دەچێتە ناو خزمەت لەسوپای تورکیا .
ئاستی ئابووری ، قەبارەی هەناردەی تورکیا لەماوەی ساڵی 2020 دا گەیشتە 169.5 ملیار دۆلار و یەکەم وڵاتانی هاوردە، ئەمەریکا، ئیسرائیل و کۆریای باشورن
وە ڕێژەیەکی زۆر لە خۆبژێوی ، دەروازەی بۆسفۆڕ لەبیر نەچێت کە یەکێکە لە گرێبەستە دەریاییە گرنگەکانی جیهان و لە ڕێگەیئەوەوە بەشێکی گەورە و گرنگی بازرگانی جیهانی پێیدا تێپەڕ دەبێت .
دەروازەی بۆسفۆڕ به ئاوێکی نێودەوڵەتی دادەنرێ بەپێی پەیمانی لۆزان کە لە ساڵی 2023 کۆتایی دێت و تێیدا سەروەری تەواوی تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ دەروازەی بۆسفۆڕ کە ئەمەش دەبێتە زیادێکی گەورەی ئابووری و سیاسی و پەڕێکی فشاری جیهانی بەرچاو .
بۆ سەرچاوە سروشتییەکان ، تورک دەتوانێت لە سەر سنووری دەریایی لەگەڵ یۆنان و ئەوروپا بە دوای سەرچاوەکانی وزەی سروشتیدا بگەڕێت ، کە تورکیا لەم ساڵانەی دواییدا دەستی کردووە بە گەڕان و دۆزینەوەی ، کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە بتوانێت پێویستییە زیندووەکانی وزەی خۆی بۆ خۆی جێبەجێ بکات و زیادەی هەناردە بکات ، بۆرییەکانی غاز له ڕوسیاوە بۆ ئەوروپا بە خاکی تورکیا تێپەڕدەبێت ، وە بوون توركيا گرێیەکی گرنگی ڕێگا جه ڕێگای ئاوریشمی چینی .
سەبارەت بە هاوپەیمانێتی کاریگەر لە دۆخی ئێستای هەرێم: پەیوەندی نێوان تورکیاو ئێران لەوەتەی دامەزراندنی دوو دەوڵەتی مۆدێرنەوە بەپەیوەندیەکی باش وەسفکراوە هەندێک قەیران کە ڕێگای ان بۆ چارەسەر دەدۆزێتەوە ، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە هیچ یەکتربڕکردنێک لە نێوان دوو سیاسەتدا نییە لە ئێستادا و بوونی بیرۆکەی فراوانخوازانەی ئەو دوو وڵاتە.
پەیوەندی نێوان تورکیا و ڕووسیا بابەتی پەیوەندی هاوبەشی تاکتیکییە لەگەڵ هەلومەرجەکانی قۆناغەکە لەم وشانەدا دەتوانین پەیوەندییەکانی تورکیا و ڕووسیا باس بکەین ئەگەر وشەکان ڕاست بن.
ئارەزووەکانی تورک لە جیهانی موسڵماناندا:
هەموو کەس دەزانێت کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی حوکمی بەشێکی زۆر گەورەی جیهانی ئیسلامی و بەشە گرنگەکانی ئاسیا و ئەوروپای دەکرد و ئەم کۆنترۆڵە بە کۆتایی هاتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە دوای جەنگی جیهانی يكەم کۆتایی هات .
ئەمڕۆ دەوڵەتی تورک ڕۆڵی گەورەتر دەبینێت و لە ناوچەکەدا کاریگەری خۆی هەیە و ململانێ لەگەڵ هێزە هەرێمییەکان دەکات کە هێز و کاریگەری خۆیان لەدەستداوە و کێبڕکێی وڵاتان لەسەر پرسە ئیسلامییەکان ، وە هەوڵ بدات کاریگەری لەسەر دەوڵەتەکان بکات لە ڕێگەی ئەم مەسەلەیەوە.
لە کۆتاییدا هەرێم بەرەو گۆڕانکارییەکی گەورە و گرنگ دێت کە لە دوای کۆتایی هاتنی ڕێککەوتننامەی لۆزان 2023 دەردەکەوێت کە کاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر نەخشەی نوێی هەرێم لە دوای نەخشەی ئێستا ، کە بەرهەمی ڕێککەوتننامەی لۆزان و خودی سایکس پیکۆیە .
