هەر لە پاشایەتی عێراقەوە تا داگیرکاری عێراق لە ساڵی 2003 دا ، ناوچە عەرەبیە سونیەکان شاهیدی توندوتیژی دژی دەسەڵاتی دەسەڵاتدار نین تەنیا لە چەند دۆسیەیەکی سنورداردا نەبێت .و زۆرینەی کوڕانی عەرەبی سوننە لە دەزگا جۆراوجۆرەکانی دەوڵەتدا کاریان دەکرد، بە سەرکردایەتی دەزگای سەربازی و ئەمنی
ژمارەیەک لە عەرەبی سوننە لەسەر ئەو کێشانە لە سێدارە دران کە پەیوەندییان بە ڕژێم و پیلانگێڕییەوە هەیە، بەڵام زۆرینەی سوننەکان قەرزداری دڵسۆزیی بوون بۆ ئەو ڕژێمە سیاسیانەی کە حوکمی عێراقیان دەکرد.
کاتێک لە ساڵی 2003 دا داگیرکاری عێراق ، سوننەکان هەستیان بە پەراوێزکردن و دوورخستنەوەی کرد ، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە ڕۆڵەکانیان لەلایەن هێزەکانی ئەمەریکاوە داواکراون بە تۆمەتی پشتگیریکردنی ڕژێمی پێشووی عێراق و تۆمەتی دیکەی سەر بە حیزبی بەعس(حزب البعث) ، کە دوای ئەو داگیرکارییە قەدەغە کرا .
جگە لەوەی مافی ڕاستەقینەی خۆیان بە نوێنەرایەتی سیاسیان لە عێراقی دوای داگیرکردن دا پێنەبەخشین ، پێکهاتەی سوننە بەدەست نەبوونی سەرکردایەتیەوە دەیناڵاند چونکە زۆرینەی سەرکردەکانیان یان کوژران یان زیندانی کران یان لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە ڕاویان نا .
عەرەبی سوننە لەنێوان دوو تیمدا دابەشبوون:
• تیمە گەورەترەکە داگیرکاری ئەمریکا و پرۆسەی سیاسی ئێستایان رەتکردەوە و بڕیاریاندا چەک هەڵگرم و دژی هێزەکانی ئەمریکا شەڕ بکەن .
•تیمێکی ان کە لە بەرژەوەندی بەشداری پرۆسەی سیاسی و بەجێنەهێشتنی دیمەنەکە بێت ،وە هەموو تیمێک تیمی دووەمی نەدەناسیەوە.
ئەنجومەنی حوکم لەلایەن بریمەر پارێزگاری ئەمریکییەوە پێکهێنرا ، سوننەکانی بەمافی نوێنەرایەتییەکی ڕاستەقینە لەم ئەنجومەنەدا بەدەستنەهێنا کە ژمارەی کورسیەکانی عەرەبی سوننە 5 کورسی بوو ، یانی نوێنەرایەتیکردنەکەیان بەیەکسانی بەنوێنەرایەتی کورد هەژمارکرا و ئەمەش غەدرێکی گەورەیە لەم پێکهاتەیە و شایانی باسە لەم بوارەدا حیزبی ئیسلامی « باڵی ئیخوان موسلیمین لەعیراق » گەورەترین نوێنەرایەتیی لەو 5 کورسییە هەبوو .
ڕەنگە ئەو خاڵانەی سەرەوە هۆکار بن کە زۆرینەیان چوونە پاڵ بەرهەڵستکاری چەکداری و ڕەنگە هەندێک هەست بکەن کە سووننەکان باجی ئەم چوونەیان داوە.
ئەو بەربەرستیەی عێراق دوای دوو سێ ڕۆژ لە داگیر کردنی بەغدا دامەزرا و بە شێوەیەکی ڕێک و پێک و بیرکردایەوە دەستی بە ئۆپەراسیۆنەکانی کرد و سوودی لە ئەزموونی کوڕەکانی بینی ، کە هەر ئێستا کوڕی دەزگای سەربازی و ئەمنین ، کە دوای بڕیاری بریمەری پارێزگاری ئەمەریکا بۆ هەڵوەشاندنەوەی سوپا و دەزگا ئەمنیەکانی عێراق و ڕیشەڕیشەدانی بەعس لە پێکهاتەی ڕژێم لە عێراق ، بوونە ڕاو .
ئەو بەرخۆدانە لە چەند بەرەیەکی خاوەن ئایدۆلۆژیای جیاواز ەوە دروست بوو و سەرکردایەتییەکی یەکگرتوونەبوو، لەوانە
جەیش محەمەد و فیرقەی شۆڕشی 20 و سوپای پیاوانی ڕێگای نەقشبەندی و قاعیدە و ئەوانی تر
ئەم چەتانە شەڕی زۆر سەختیان کرد لە دژی هێزەکانی ئەمەریکا و سوپای عێراق کە لە دوای ساڵی 2003 دامەزرا ، هەرچەندە هەندێک لە فراکسیۆنەکان شەڕیان لە سوپای عێراق قەدەغە کرد .
ناوچە سوننەنشینەکان زیانێکی زۆریان پێگەیشت هەروەها شەپۆلی ئاوارەبوونی دانیشتوان دوای ئەو شەڕو پێکادانانەی کە بەردەوام بوون ، کوشتنی ژمارەیەکی زۆری ئەو دوو لایەنە و گۆڕینی دیمۆگرافیای سیستماتیکی هەندێک ناوچەی عەرەبی سوننە ، کەیسێکی لەو بابەتەدا ڕوویدا لە پارێزگای دیالە و ڕۆژهەڵاتی بەغدا و ( جرف الصخر ) لە باشووری بەغدا .
دوای زیاتر لە سێ ساڵ شەڕکردن ، ئەمەریکیەکان بیرۆکەی پێکهێنانی ئەو ئەنجومەنە ی پێی دەگوترێت “مجالس الصحوات” لە کۆتایی ەکانی 2006 لە ناوچە عەرەبیە سونیەکان بە داگیرکاری ئەمەریکا و بە سەرکردایەتی چەند شێخ و کەسایەتییەکی ئەو ناوچانە هاتە پێش و ئامانج لە شەڕی قاعیدە بە شێوەیەکی سەرەکی چونکە لەو ماوەیەدا گرنگترین و گەورەترین فراکسیۆنی نێوان فراکسیۆنەکان بوو .
هەندێک لە شێخە سوننەکان هۆشدارییان دا کە ئەو ئەنجومەنانە تەڵەن بۆ فراکسیۆنەکانی بەرهەڵستکاری عێراق ، کە ژمارەیان گەیشتە 80 هەزار شەڕڤان کە 80 ٪ یان عەرەبی سوننەبوون و لەلایەن هێزەکانی ئەمریکا وە بەپارەو چەک پارەو چەک یان بۆ خەرجکرا و هەندێک جاریش لەڕێگەی حکومەتی عێراقەوە و سەرکەوتووبوون لەو هێزانەی کە بەدەنگ و باسەکانی ناو حکومەت بۆی پێکهێنابوون و هۆشدارییان دا لەبەردەوامی ئامادەبوونیان دوای تەواوبوونی ئەرکەکانیان بەهۆی زۆری یی پارەو چەک ەوە کە بەدەستانەوە بوو.
کوڕانی پێکهاتەی سوننەی بەتیرۆر تۆمەتبارکرد و باجێکی زۆری بۆ داو لەڕاستیدا ئەوانەی تیرۆریان هێنا خەڵکی سوننەمەزهەبن کە هەندێکیان لەناو ژینگەکەیاندا ناسراون پێشتر وەک ڕووکەشی کۆمەلایەتی و هەندێکی تریشیان نەناسراون و ئەو پارەیەیان بەکارهێناوە کە بەتوانای جێبەجێکردنی ئەو ئەجندای بۆ دانراوە و زیاتر لەڕێگەی ڕێکخراوە تەکفیری و سەلەفییەکان ئەو ئەجندایانە جێبەجێکراون کە لەدوای 2033 وە بوونیان هەبووە.
لە کۆتاییشدا پێویستە ئەو ڕاستییە ڕوون کەینەوه کە: دەسەڵاتی سیاسی کە حوکمی عێراق دەکات و 17 ساڵ لەمەوبەر دەسەڵاتی گرتە دەست وڵات بە شێوەیەک حوکمی دەکرد کە شیعە ستەمی لێ کرا و داوای سەرەتاییترین مافی خۆی کرد و سوننەکانیش ستەمیان لێ دەکرێت و کوڕی پێکهاتەکانی دیکە دەچەوسێنەوە و داوای سەرەتاییترین مافەکانی خۆیان دەکەن .
ئایا ئەم دەسەڵاتە سیاسیە ی کە دێتە سەر بنیاتنانی دەوڵەت یان جێبەجێکردنی ئەجێندا دەرەکیەکان لەسەر بنەمای وێرانبوونی وڵات و هاونیشتیمانیان وەک یەک؟؟؟….