کاتێک لاوان وزەی مرۆڤ و بناغەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی و شادەماری بزووتی تەمامی نەتەوە و هیوای خەڵک بوون بۆ گۆڕینی واقیع بەرەو دواڕۆژێکی باشتر .
کاتێک کە گەلی جیهان شانازیبەو ڕێژە زۆرەی گەنجانەوە دەکرد لەپێکهاتەی دانیشتووانەکەی ، ئەو گروپەن کە ئەرکیان لەئەستۆدایە کە پەرە بەجێبەجێکردنی پلانەکانی گەشەپێدانی وڵات بدەن .
هەروەک پێداویستی لاوان لەسەرتاسەری جیهاندا لەیەک دەچن ، هەر حکومەتێک بەپێی جۆری ئەو سیاسەتانەی کە دەیگرێتەبەر ، جیاوازی لەمەسەلەی گەنجدا هەیە .
تەوەری گفتوگۆکەمان لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئەوەیە کە ڕۆشنایی بڕێژین و هەوڵبدەین وەڵامی ناونیشانی توێژینەوەکە بدەینەوە کە پرسیارێکی بنەڕەتییە کە ڕاستی ی گەنجانی عێراق بە چیدا تێدەپەرێت و ئەو هەڵچوون و ململانێ سیاسی و ناوچەییانەی کە ئەم پێکهاتە بنەڕەتییەیان کردووە بە و شادەماری ڕاستەقینەی ژیانی وڵات خەون بە تەنیا وە هاووڵاتیبوونێکی سادەوە ببینن کە ژیانێکی شایستە بەدەست بهێنێت ،
براکانم بە کورتی : بۆچی هیچ گەنجێکی عێراقی بیر لە جێهێشتنی وڵاتەکەی دەکەنەوە ؟ لێرەدا وەڵامی سادە ئەوەیە : بۆچی بیر لەمانەوە دەکاتەوە ، حکوومەتە یەک لەدوای یەکەکان چییان پێشکەش کردووە و سیاسەتمەداران چییان بەلاوانی عێراقی داوە ؟ ئایا گەنجان 17 ساڵ بەڵێنیان بەس نیە؟ ڕەنگە ئەمە وەڵامی پرسیاری پێشوومان بێت .
وەبەرهێنان لەوزەی گەنجان لەهەر نەتەوەیەکدا لەسەر دوو تەوەرەیە :
تەوەری یەکەم : وەبەرهێنانی ئیجابی بۆ کۆمەڵەی لاوان کە بنەمای بنیاتنانی نەتەوەیە ، بەلەبەرچاوگرتنی گەنج بە بزوێنەری سەرەکی و بنەڕەتی پرۆسەی گەشەپێدان و بنیاتنان و پێشکەوتن لە هەموو بوارەکان و ئاستەکاندا ، سوود بە گەل دەگەیەنی و ئابووری زیندوو دەکاتەوە و ئاسایش و ئاسایش و سەقامگیری بڵاو دەکاتەوە .
هەموو ئەمانە بە دامەزراندنی ئاواتی ئەو گەنجانە و پەرەپێدانی تواناکانیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سەختی لە پرۆسەی بنیاتنان و گەشەپێداندا ئەنجام دەدریت .
تەوەری دووەم : وەبەرهێنانی نێگەتیڤ ئەو گەنجانە و بەفیڕۆدانی ئەو وزەیە و سوود نەوەرگرتن لە توانا شاراوەکانیان ،پاشان دەبنە هۆکاری کێشە لە وڵات و تێکچونی ئابووری تێدا و ببێتە هۆکاری ململانێی ئەمنی و تەنگژەی تایفی کە دەبێتە هۆی ئیفلیجی ی یتەواوی لە هەموو مەسەلەکانی ژیاندا ئەگەر ئەو کێشانە بە خێرایی چارەسەر نەبن .
ڕەنگە گرنگترین شت کە بەنموونەی وەبەرهێنانی نێگەتیڤی گەنجانی عێراق ئاماژەی پێکراوە ئەمانەی خوارەوە بێت :
یەکەم: شەڕ و جەنگەکان، بە هەموو شێوەکانیان بە مەترسیدارترین چەک دادەنرێن کە لەسەر بنەمای لەناوچوونی وزەی مرۆڤ بە گشتی و گەنجان بە تایبەتی یی و هۆکارێکی سەرەکین بۆ دواکەوتوویی خەڵک و پاشەکشێیان لە پێشکەوتن لە بواری بیناسازی و پێشکەوتن لە هەموو ناوچەکانی ژیاندا و دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی ماددی، وزە مرۆیی و ئەخلاقییەکان و نەهێشتنی بیری گەشە و گەشەپێدان کە بەشێوەیەکی سەرەکی بەشداری بنیاتنانی وڵات دەکات و ئەمەش وای لەم وڵاتانە کردووە کە بەدەست قەیرانی خراپترەوە بچێژن و ئەمەش بەهۆی تێکچوونی بینای سەرەکی و بنەمای ڕاستەقینەی پرۆسەی پێشکەوتنی وڵات ، لای خوێنەر هیچ نهێنییەک نییە کە بێگومان لاوان ئەوانەن کە لە بەرگریکردن لە وڵات ڕووبەڕووی مەترسی جەنگ دەبنەوە ،
و ئەوانەن وك سوپای ئەو شەڕانە کە زۆرێکیان لێ دەکوژرێت و هەندێکیان تووشی کەمئەندامیی جەستەیی یان دەروونی یی دەبنەوە .
دەبینین گەنجان ناتوانن هیچ بکەن دوای ئەوەی وڵات بەهۆی جەنگەوە سەرمایەی ستراتیژی ڕاستەقینەی خۆی لەدەستدا .
مێژووی عێراقی هاوچەرخ لەسەرەتای دەیەی 1980 ەوە پڕە لەچەندین جەنگ و شەڕی سەخت کە چەندین کارەسات و کێشەی لەسەر ئەم گەنجانە بەجێهێشتوە لێرەدا دەبێت ئەوە ڕوون بکرێتەوە کە مەبەستمان تەنیا گەنجی نێرینە نییە ، کاتێک نێرینەکان لە مەیدانی جەنگدا بوون ، ژنانی عێراق مێرد و برا و باوک و نانبەریان لە دەست دا ، ئەمەش بووە هۆی ماندووبوونی ڕاستەقینەی ئەم کۆمەڵە خەڵکە .
هەر لەم شەڕانەدا لە خوێنەر شاراوە نین ، بەڵکو دەبێت زۆر بە کورتی باس بکرێت ، جه كو جەنگەکان لە ساڵی 1980 / 1981 ەوە وتا ئەمڕۆ بەردەوام بووە .
دووەم : قەیرانی ئابووری ، هەر لەم تەوەرەدا ، شەڕەکان بە زۆری چینێکی دەوڵەمەند و دەوڵەمەند بەرهەم دەهێنن ، کە چینی بازرگانەکان چەک و مەرگ و ماڵوێرانی ،
و ئەم چینە شوڕش و ئاشکرایە و تا ئەمڕۆ 17 ساڵە لای گەنجانی عێراق ناسراوە ،
وە لە لاکەی ترەوە ، جەنگەکان گەنجانی بێکار بەرهەم دەهێنن کە بارگرانی باری ئابوری و کۆمەڵایەتیان لەسەر بێت کە ناتوانن بیبەن ، بۆیە بینیمان گەنجانی عێراق لە بەرەکانی جەنگدان و بە کرێیەکی ڕۆژانە کار دەکەن بۆ پاڵپشتی کردنی خێزانەکەی دوای هەموو شتێک ، بەرپرسیارێتی یلەسەریەتی کە بەرگەی ئەو هەژاری و داکشانە ئابورییە دەگرێت کە جەنگ بەتەنها بەرهەمدەهێنێت .
باشتر وایە لێرە واز لە نووسین بهین و ئایەتە پیرۆزەکە بەبیر بهین ” مالكم كيف تحكمون” الصافات١٥٤ ، پاشان نووسینەکەمان تەواو بەکەين و هێشتا لە دەریای قەیرانی ئابووریداین ، با ئاماژە بەو بابەتە سەرەکیانە بکەم کە دەکەونە ژێر ئەم بابەتەوە:
بێکاریی:
لەم بابەتەدا بێکاریی گرنگترین ئەنجامی قەیرانی ئابوورییە، نەبوونی دەرفەت وادەکات گەنجان هەست بە نائومێدی و شکاوی و بێئومێدی بکەن، ئەمەش دەیانکاتە ئەنجامی جدیی، بۆیە ئەم گەنجە دەبێتە هێزێکی بێکار ، ئەم وزەیە ، توڕەیە لەو ڕاستییە ئابوورییە تاڵەی کە تۆ لە ژیانیدا دەژیت ، دەتوانێت بیکات بە وزەیەکی نێگەتیڤی بەفیدەر کە بە ڕێگەی نایاسایی وڵات وێران دەکات بۆ پەیداکردنی بژێوی ، ڕەنگە وا بکات بە جدی بیر لە کۆچ بکاتەوە .
قەیرانی ناسنامە:
بۆ ئەمەش ڕەنگە ئەوەی پێشتر باسمان کرد لە واقیعی لاوانی عێراقی و قەیرانە یەک لەدوای یەکەکان کە بەسەر وڵاتدا و ئەو بێسە روبەریانەی لە لاوان یان بەرامبەر ی کراوە وای لێ کردوون پەنا ڕێگای کۆچکردن بۆ دابینکردنی بژێوییەکی شایستە یان بۆ دابین بکەن لە کاریگەری ململانێی بەردەوام و میراتی جەنگەکان و شەڕی تایفی و نادادپەروەری کۆمەڵایەتی و سەختی بەدەستهێنانی هەلی کارکردن بۆیان ڕزگارییان بکەن ، و ئەمانە سەرچەڵەمەی ڕاستەقینەن لەسەر واقیعی تاڵی خۆیان .
یەک نموونە لە قەیرانی ڕاستەقینەی شوناس ئەوەیە کە دەبینین و دەبیستین لەوەی لە شەقامی عێراقیدا دەخولێتەوە و وەهمی گەنجان هەندێک جار کە دوای ئێران دەکەون و هەندێک جاریش کە دوای سعودیە دەکەون و جارێک بە شوێن تورکیا و ئەوانی تردا بە پەیڕەوکردنی ئەجێندای قەتەری و هەندێکی تر ، ئیمارات یان سعودیە و ئەوانی تر تەنیا لەبەر ئەوەی کە هەوڵ دەدەن بۆچوونێکی دیاریکراو دەربڕن یان دەستیان لە دروستکردنی بڕیارێکی دیاریکراودا بێت ، ئینجا لەبیری بکەن کە عێراقن !
قەیرانی پەروەردە:
هیچ نهێنییەک نییە بۆ خوێنەر کە چی ڕوودەدات و بە ناو عێراقدا دەگوزەرێت نزیکەی دوو دەیەیە لە خراپبوونی پرۆسەی پەروەردەیی لە وڵاتدا لە قوتابخانە بنەڕەتییەکان دەست پێدەکات و دواتر قوتابخانە ناوەندییەکان بۆ خوێندنی زانکۆ ،
ئەوەی لە زۆر شتەوە بە خوێندکارانەوە دەناڵێنن ڕەنگە گرنگترینیان بەتایبەت لە زانکۆکاندا بە ئو دەستێوەردانی کەسانی بە دەسەڵات و مەزهەبی سیاسی و نەبوونی دەرفەتی یەکسان بێت ، بەتایبەتی دوای پەسەند کردنی خوێندنی ئەهلی لەگەڵ خوێندکارانی زانکۆ حکومییەکان و بەدەست ئەو خوێندکارانەی کە کەرەستەی ماددیان نییە ئازاریان چەشتووە ، ئەمەش وایکردووە کە ئەو بێئومێدی و بێهیواییە لەناو زۆربەی خوێندکارانی گەنجی زانکۆدا بڵاوبێتەوە بەتایبەتی شکەلی دابینکردنی هەلی کار لەدوای دەرچوون و ئەمەش یەکێکە لەهۆکارە سەرەکییەکانی بەدەست خوێندنی باڵاوە بەتایبەتی ، ئەو ژمارە نایەکسانەی ئەو خوێندکارانەی کە لەزانکۆکان ەوە دەردێن لەگەڵ هەلی کاری بەردەست .
لەبازاڕی کاردا زۆرێک لەدامەزراوە حکومیەکان جێگەی خوێندکارانی دەرچووی زانکۆ یان تێدا نییە و کار دەدۆزنەوە کە لەگەڵ پسپۆڕیی خۆیان گونجاوبێت .
دەربارەی لایەنی ئەکادیمی و پیشەییش ، زۆرێک لەو خوێندکارانەی خولی ئەکادیمی و پیشەیی خێرا تەواو دەکەن ، شیاو نین بۆ ئەوەی نەوەی گەنج پێشرەوی بکەن و ئاستی خوێندن بەرزبکەنەوە .
دوای پێداچوونەوەی هەموو ئەمانە پێموایە وەڵامدانەوەی پرسیارەکە ئاسانە :ئەی ئەگەر گەنجانی عێراق لە نێوان کۆچ و مانەوە لە وڵاتدا دابنێین ؟
ئایا ڕۆژێک دەبێت لاوانی عێراق لەواقیعێکی ڕاستەقینە و بێگەرددا لەماڵ و دەرەوەی وڵات بژین و بەشداری بکەن لەبنیاتنانی ولات و دۆزینەوەی ئەو کەسانەی کەبایەخ بەوزەو ماندووبوونەکانیان ئەنرخێن ، داوا لە خوا دەکەین کە بە ڕاستی ئەوەمان نیشان بدات .