لە وتارەکەی لە ڕێکەوتی 20ی کانوونی دووەمی 2025دا، سەرۆکی پێشووی ویلایەتە یەکگرتووەکان دۆناڵد ترامپ ڕایگەیاند کە ئارەزوو دەکات میراتگرییەکەی وەک “پیاوێکی ئاشتی” بەجێبهێڵێت. هەروەها پێش سوێندخواردنەکەشی، ترامپ پەیمانی دا بۆ ڕاگرتنی شەڕی غەزە و شەڕی نێوان ئۆکرانیا و ڕووسیا. پێش وەرگرتنی پۆستەکەی، ترامپ ڕێکەوتنێکی ئاشتی کاتی نێوان ئیسرائیل و حەماس ڕێکخست بۆ ڕاگرتنی ئاگر لە غەزە و گەڕانەوەی ڕاوچییەکانی هەردوو لا. ئەم سیاسەتە بۆ ڕێگرتن لە شەڕەکان بەرەو ئاشتییەکی جیهانی ئاماژە دەکات، بەڵام پرسیاری مانەوەی پەلامارەکانی ئاشتی و نیشانەکانی شەڕی داهاتوو هێشتا مەترسییەکی ڕاستەقینەی پێشەوەن.
سەرۆک ترامپ لە وتارە سیاسییەکەیدا زنجیرەیەک لە سیاسەتی توندوتیژییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕاگەیاند، کە ئامانجی گۆڕینی شێوازی سیاسی-جیۆگرافییەکەی ناوچەکەیە. ئەم ستراتیژییانە شەڕ و نیگەرانییەکی زۆری لە نێوان لایەنە نێودەوڵەتییەکانی تر بەرپا کردووە.
پەلامارە سیاسییە دیارەکانی کارگێڕی ئەمریکیی نوێ:
– پلانی داگیرکردنی قەزای غەزە:
ئەم پلانە یەکێکە لە پەلامارە هەڵبەستراوەکانی ترامپ، کە دوای پێشنیارکردنی بۆ داگیرکردنی قەزای غەزە لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە ڕاگەیەندرا. ئەم پلانە کە لە کۆنگرەیەکی هاوشێوە لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بنیامین نێتانیاهو لە 4ی شوباتی 2025دا ڕاگەیەندرا، بریتییە لە ڕەوانەکردنی نزیکەی دوو ملیۆن فەلەستینی بۆ وڵاتە دراوسێکان، دواتر غەزە وەک “ڕیڤیێرای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست” پەرەپێبدەدرێت. ترامپ بەکارهێنانی هێزە چەکدارەکانی ئەمریکاش بۆ ئەم ئامانجە ڕەت نەکردووە. ئەم پلانە ڕەخنەیەکی بەرفراوانی لێکەوتووە. سەکرێتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەنتۆنیۆ گوترێش ئەم پلانەی وەک پاککردنەوەی ڕەگەزی ناوبرد، لەکاتێک سەرکردەکانی میسر و ئوردن و وڵاتە عەرەبییەکانی تر پلانەکەیان ڕەتکردەوە و ئاماژەیان بەوەدا کە ئەم پلانە ئارامیی ناوچەکەی زیاتر تێکدەدات. بێگومان نێتانیاهو و وەزیری بەرگری ئیسرائیل یسرائیل کاتس پشتیوانی خۆیان لەم پلانە ئاشکرا کرد، وەک چارەسەرێکی کۆتایی بۆ نیگەرانییە ئاسایشییە درێژخایەنەکان. لەوانەیە ئەمە تەنها وتارێکی سیاسی بێت بۆ ئەوەی وڵاتە عەرەبییەکان ناچار بکات بیناسازی لە قەزای غەزەدا بکەن و دواتر کۆنتڕۆڵی کۆتایی بە ئیسرائیل بسپارن!
-ڕەفتار لەگەڵ ئێران:
کارگێڕی ترامپ هەروەها چاودێری زیاتری لەسەر ئارەزووە ناوەکییەکانی ئێران و هەوڵەکانی بۆ جێگیرکردنی ڕاستییەکی ناگۆڕ لە ناوچەکە و جیهان کرد، بەتایبەتی لە پەیوەست بە برنامەی ناوەکی ئێران. سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل نێتانیاهو چالاکانە هەوڵدەدات پشتیوانی ئەمریکا بەدەستبهێنێت بۆ هەڵمەتی سەربازییەکی ئەگەردار بۆ ناوچە ناوەکییەکانی ئێران، بە ئامانجی لەناوبردنی هەڕەشە بینراوەکان و کوژاندنی خەونی ناوەکی ئێران. لەکاتێکدا ترامپ زیاتر حەزی لە گفتوگۆیەک بۆ ڕێکەوتنێکی نوێی نێوناوەکییە، بەڵام هێشتا هەڵمەتی سەربازیشی لە ئارادا نییە. ویلایەتە یەکگرتووەکان داوای لە ئێران کردووە کە تەواوی برنامە ناوەکییەکەی ڕابگرێت پێش دەستپێکردنی هەر گفتوگۆیەک. بەڵام وتەکانی نێتانیاهو بە کۆتایی هێنان بە یارییەکە لەگەڵ ئێران هەڕەشەیەکی نھێنییە بۆ هەڵمەتێکی سەربازی دژ بە ناوچە ناوەکییەکانی ئێران.
-کاریگەرییەکان و وەڵامە ناوخۆییەکان:
ئاساییە کە ئەم سیاسەتانە کاریگەرییەکی قوڵی لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان هەبێت. پلانی داگیرکردنی غەزە مەترسییەکی گەورەی هەیە بۆ دەستپێکردنی شەڕێکی زیاتر، چونکە ڕەوانەکردنی میلیۆنان فەلەستینی بە زۆر دەتوانێت ببێتە هۆی شۆڕشی بەرفراوان و کێشەی مرۆیی. ئەم پلانە پێشتر وڵاتە عەرەبییەکانی یەکخستووە لە دژی خۆی، کە سەرکردەکانی سعوودیە و میسر و ئوردن و میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان هەوڵدەدەن پلانێکی جێگرەوەی پڕاکتیزی دابنێن کە مافی فەلەستینییەکان بۆ دیاریکردنی چارەنوسی خۆیان و ئاسایشی ناوچەیی جێبەجێ بکات.
لەبارەی ئێرانەوە، ئەگەری هەڵمەتی سەربازی بە پشتیوانی ئەمریکا پەستانەکان زیاد دەکات و دەتوانێت ببێتە هۆی شەڕێکی ناوچەییی فراوانتر. شیکارکەرەکان ئاگاداریان دەدەنەوە کە پەنجەرەی چارەسەرە دیپلۆماسییەکان تەنگتر دەبێت لەکاتێکدا ئێران بەردەوامە لە پەرەپێدانی تواناکانی ناوەکی. جیهان هێشتا دابەشبووە، هەندێک بانگەشە بۆ دووبارەکردنەوەی گفتوگۆکان دەکەن و هەندێکی تر پشتیوانی لە ڕەفتارێکی توندوتیژیتر دەکەن.
-سیاسەتی ئەگەرەی کارگێڕی ترامپ لە سووریا و عێراق:
لە سووریا چەندین هۆکار هەن کە پێویستی بە بەردەوامی بەشداربوونی ویلایەتە یەکگرتووەکان هەیە، بەتایبەتی پێویستی بە کارکردن لەسەر قۆناغی گواستنەوەی دوای دەرچوونی ئەسەد و سوودبینین لە کەمبوونەوەی کاریگەریی ناوچەیی هەردوو ئێران و ڕووسیا. لەوانەیە کارگێڕی ترامپ لە قۆناغی داهاتوودا سەرنجی لەسەر سێ ڕووی سەرەکی کێشەی سووریا بێت: سزاکان، بارودۆخی باشووری سووریا، و گەشەسەندنەکانی بەشی ڕۆژهەڵاتی وڵات، کە پەستان لە نێوان هاوپەیمانەکانی واشنتۆن – بەتایبەتی نێوان کورد و تورکیا لە لایەک و ئیسرائیل و تورکیا لە لایەکی تر – زیاد دەبێت.
ـ لە چوارچێوەی عێراقدا:
پێدەچێت ئیدارەی ترامپ هەوڵی ئەمریکی زیاتر بەهێزتر بکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەریی ئێرانی. ویلایەتە یەکگرتووەکان پێویستیان بە هێزی سەربازی لەسەر زەوی نییە بۆ ئەم جۆرە هەوڵانە. عێراق زۆر بێهەنگاوە بەرامبەر سیاسەتی جێبەجێکردنی سزاکانی توند کە دەکرێت پشت ببەستێت بە کۆمەڵێک بەڵگەی زیادبوو لەسەر بەکارهێنانی ئێران بۆ بانکەکانی عێراق بۆ دەستکەوتنی دۆلاری ئەمریکی، هەروەها لەسەر بەکارنەهێنانی بەشی نەوتی عێراق بۆ کۆکردنەوەی پارە بۆ میللیشیاکانی پشتگیری ئێران، بۆ خۆئەڕزاندن لە سزاکانی نەوتی خاوێنی ئێرانی. عێراقی دەوڵەمەتی نەوت لە بیرۆکەی ئەمریکا وەک مەڕەشێری پارە ی هێڵی بەرگریکردنی دەرەوەی ئێران دانراوە، کە حیزبوڵڵای لوبنانی و حوسییەکانی یەمەن هەروەها میللیشیاکانی عێراقی لەگەڵ یەکتردا ڕاکێشراون بۆ بەدەستهێنانی بەشی خۆیان!
-هاوپەیمانی سەرەکی – شانشینی عەرەبی سعودی:
یەکەم گەشتی دەرەوەی سەرۆک ترامپ لە سەردەمی یەکەمی خۆیدا بۆ شانشینی عەرەبی سعودی بوو، لە بەرامبەر وەبیرھێنانە سعودییەکانی زیاتر لە ٤٠٠ ملیار دۆلار. ترامپ لە وتاری دەستپێکردنی کارەکەیدا ڕای گەیاند کە ئەمە دووبارە دەکاتەوە لە بەرامبەر وەبیرھێنانە گەورەکانی سعودیە.
شازا محەممەد کوڕی سلمان، جێگری پاشا، وەڵامی دایەوە بە ڕاگەیاندنی وەبیرھێنانێکی ٦٠٠ ملیار دۆلاری لە ویلایەتە یەکگرتووەکان. لە بەرامبەردا، ئیدارەی ترامپ ڕیازێکی وەک شوێنی گفتوگۆی ئەمریکی-ڕووسی بەرامبەر شەڕی ئوکراینا ھەڵبژارد، سوودی لە پەیوەندی باشەکانی سعودیە لەگەڵ ڕووسیە وەرگرت.
یەکێک لە دەستکەوتە گرنگەکانی ترامپ کە ئارەزووی بۆ دەکات لە گەشتەکەی داھاتوودا بێت، گەیشتن بە ڕێکەوتنێکی ئاشتی لە نێوان سعودیە و ئیسرائیلە، کە تاجی ڕێکەوتنەکانی ئیبراھیم دەبێت کە لە سەردەمی یەکەمی دەستی پێکرد. شەڕی غەزە و ڕەتکردنەوەی سعودیە بۆ پلانی ترامپ بۆ دەرکردنی فەلەستینییەکان لە غەزە ڕێگریکەرن بۆ ئەم ئامانجە. ئەمە دەکرێت نرخی ئەو ڕێکەوتنە زیاد بکات کە سعودیە لە بەرامبەردا دەیەوێت.
شازا محەممەد کوڕی سلمان دەکرێت ئەم دەرفەتە بەکاربھێنێت بۆ باشترکردنی ڕێزی دیپلۆماسیی سعودیە لە سەنسەری جیھانیدا و وێنەی خۆی وەک درووستکەری ئاشتی. لە داھاتوویەکی نزیکدا، ئیدارەی ترامپ بە شەریکی ستراتیژیی خۆی لەگەڵ سعودیە دەمێنێتەوە و بە پارێزەری سیاسەتەکانی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
لە کۆتاییدا:
سیاسەتەکانی ئیدارەی ترامپ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی ٢٠٢٥ گۆڕانێکی ستراتیژی دەردەخەن بەرەو چوونەژوورەوەی توندوتیژ، بەڵام بەبێ ئاگری گەورە. ئەم نزیکبوونەوانە مەبەستیان بەھێزکردنی ئاسایشی هەرێمی و پاراستنی سودەکانی ئەمریکایە، بەڵام مەترسییە گەورەکانی هەن وەک زیادکردنی پێکدادانەکان و لاوازکردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان. کاریگەرییە درێژخایەنەکانی ئەم سیاسەتانە پشت دەبەستێت بە جێبەجێکردنییان و وەڵامی ئەکتەرە هەرێمییەکان، بەتایبەتی هاوپەیمانەکانی ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.