پێشەکی : ترەمپ لە هەڵمەتی سەرۆکایەتی 2024 دا چەندین جار جەختی لەسەر بەردەوامی ئەجێندای “ئەمریکا یەکەم” کردووە، لە پێشینەی نەتەوەپەرستی، لابردنی یاساکان، سەرکوتکردنی کۆچبەران و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ چین.
دوای دەستبەکاربوونی لە کانوونی دووەمی 2025، لە یەکەم وتاری سیاسیدا، پابەند بوو بە هەڵوێستی پێشووی خۆی بۆ دووبارە مەزنکردنەوەی ئەمریکا، باشترکردنی ئابووری ئەمریکا، دیپۆرتکردنەوەی کۆچبەرانی نایاسایی و سەپاندنی باجی گومرگی قورس لەسەر سنوورەکانی لەگەڵ مەکسیک و کەنەدا و یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی BRICS و چین.
گرنگترین لێدوانی سیاسی لە ڕوونکردنەوەی سیاسەتەکانیدا پابەندبوونی بوو بە پاراستنی ئاشتی و تەبایی لە جیهاندا و ئەمەش دەبێتە میراتی ئەو , هەندێک لەو بابەتانەی ڕاگەیەندراون وەک ناولێنانی کەنداوی مەکسیک بە کەنداوی ئەمریکا و دەستبەسەرداگرتنی کەناڵی پاناما دەتوانرێت لە باشترین حاڵەتدا بە وتاری سیاسی وەسف بکرێن.
• *دیارترین بڕیارە سیاسییەکان کە ترەمپ ڕایگەیاندووە بریتین لە* :
کۆچبەران و ئاسایشی سنوور
– **دیپۆرتکردنەوەی بەکۆمەڵ** :
ترەمپ بەڵێنی دا “گەورەترین دیپۆرتکردنەوەی ناوخۆیی لە مێژووی ئەمەریکادا” دەستپێبکات کە کۆچبەرانی بێ بەڵگەنامە دەکاتە ئامانج , ئەمە بەتایبەتی کاریگەری لەسەر کۆچبەرانی ئەمریکای لاتین و هیندستان دەبێت کە زۆرترین رێژەی کۆچبەرانی نایاساییان هەیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا.
تەنانەت فەرمانی باری نائاسایی لەسەر سنووری ئەمەریکا و مەکسیک دەرکرد بۆ ڕێگرتن لە لێشاوی کۆچبەرانی نایاسایی مەکسیکی و قاچاخچێتی ماددە هۆشبەرەکان. مەکسیک هەروەها 35 هەزار سەربازی لەسەر سنوورەکەی ڕاگەیاند بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکەی ترەمپ.
– **هەڵوەشاندنەوەی ڕەگەزنامە بە لەدایک بوون** :
لە هەنگاوێکی گەورەدا، ترەمپ هەڵوەشاندنەوەی ڕەگەزنامەی ئەو منداڵانەی لە ئەمریکا لەدایک دەبن بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەزنامەی دایک و باوکیان ڕاگەیاند , ئەم مافە ئێستا تەنها بۆ منداڵانی هاوڵاتیانی ئەمریکی دەبێت.
ئەم بڕگە دەستوورییە لە ساڵی 1940 ەوە دەشێت کاریگەری یاسایی هەبێت و پێویستی بە پەسەندکردنی کاپیتۆڵ هیڵ هەبێت.
– **زیندووکردنەوەی قەدەغەکردنی گەشت** :
دووبارە سەپاندن یان فراوانکردنی سنووردارییەکانی چوونە ژوورەوە بۆ وڵاتانی زۆرینەی موسڵمان یان ئەو ناوچانەی کە بە “مەترسی زۆر” دادەنرێن.
– **تەواوبوونی دیواری سنووری** :
دەستپێکردنەوەی دروستکردنی دیواری سنووری نێوان ئەمریکا و مەکسیک کە لە سەردەمی سەرۆک بایدن وەستابوو.
– **کاردانەوەی جیهانی** :
سەبارەت بە بڕیارەکانی ترەمپ و کاردانەوەی لەسەر ئاستی جیهانی، دەتوانین بڵێین گرژیی لە پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمریکای لاتین و کەنەدا و ئەوروپا دروستکردووە، جگە لەوەی قەیرانی مرۆیی خراپتر کردووە کە لە ئەنجامی ئەو بڕیارانەدا چاوەڕوان دەکرێت جێبەجێ بکرێن.
– **بوژاندنەوەی ئابووری ئەمریکا** :
گرنگترین و بەناوبانگترین ڕاگەیاندنی ترەمپ بوژاندنەوەی ئابووری ئەمریکا بوو کە قەرزی لەسەرە , بەڵێنی دا لە ساڵی یەکەمدا 9 تریلیۆن دۆلار کۆبکاتەوە و بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان، بەشێکی جیای لەژێر سەرپەرشتی ملیاردێر ئیلۆن مەسک دامەزراندووە , تەنانەت ڕایگەیاند کە ئەگەر 500 ملیار دۆلار لە ئەمەریکا وەبەرهێنان بکات، یەکەم سەردانی فەرمی خۆی بۆ سعودیە دەکات , شازادەی جێنشینی جێنشین محەمەد بن سولەیمان بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی وەڵامی دایەوە و ڕایگەیاند کە زیاتر لە 600 ملیار دۆلار وەبەرهێنان لە ئەمەریکا دەکات.
وەک بازرگانێک، ترەمپ جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە ،بوژاندنەوەی پیشەسازی لە ئەمریکا، بەتایبەتی پیشەسازی ئۆتۆمبێل، پیشەسازی قورس و بوارەکانی زیرەکی دەستکرد.
– **کریپتوکارنسی** :
لە ژێر کاریگەری ئیلۆن مەسک و جێگری سەرۆک ڤانس، ترەمپ ڕایگەیاند سەبارەت بە کردنی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە ناوەندێکی دراوی دراو. پێیوایه ئه م هه نگاوه به هێز ده کات دۆلار
– **باجی گومرگی لەسەر چین، کەنەدا و مەکسیک** :
زیادکردنی باجی گومرگی بۆ “جیاکردنەوە” ئابووری ئەمریکا لە چین، لەوانەیە لە سەدا 60 زیاتر بێت لەسەر هەندێک کاڵا. ترەمپ 25٪ باجی گومرگی لەسەر کەلوپەلی مەکسیک و کەنەدا ڕاگەیاند.
– **تۆڵەسەندنەوە لە هاوپەیمانان** :
هەڕەشەی سەپاندنی باجی گومرگی لەسەر یەکێتی ئەوروپا و پێداچوونەوە بە ناکۆکییە بازرگانییەکان لەگەڵ کەنەدا و مەکسیک.
– **کاریگەری جیهانی** :
پچڕانی زیاتری زنجیرەی دابینکردن، فشاری هەڵئاوسان و لاوازبوونی دامەزراوە هەمەلایەنەکانی وەک ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی.
• زاڵبوونی وزە و دابەزینی کەش و هەوا
هەڵکەندن.
– خێراکردنی بەرهەمهێنانی سووتەمەنی فۆسیلی (نەوت، گاز و خەڵووز) بە هەڵوەشاندنەوەی هاندانی وزەی سەوز و یاساکانی کەشوهەوا.
ترامپ هەڵکەندن و دەرهێنانی سەرچاوەکانی نەوت و گازی ئەمریکا و هەناردەکردنیان بۆ بازاڕی جیهانی ڕاگەیاند.
– **کشانەوەی لە بەڵێنەکانی کەشوهەوا** :
دەرچوون لە رێککەوتنی پاریس (دووبارە) و هەڵوەشاندنەوەی پارە
دەستپێشخەرییە نێودەوڵەتییەکانی کەشوهەوا. ئەمە کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هەوڵەکانی جیهان بۆ کەمکردنەوەی گەرمبوونی زەوی و لەوانەیە ببێتە هۆی کارەساتی سروشتی و زیادبوونی لافاو لە جیهاندا.
– **کارلێک جیهانی** :
لاوازکردنی هەوڵەکانی کەشوهەوای جیهانی، بەهێزکردنی دەوڵەتە نەتییەکان (وەک سعودیە و ڕوسیا)، و دابڕانی ئەمریکا لە هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی.
•سیاسەتی دەرەوە: هاوپەیمانی دوولایەنە
– ** وەستاندنی شەڕ ** :
دەستکەوتی سەرەکی ترەمپ پێش دەستبەکاربوونی کۆتایی هێنان بە شەڕی غەززە و ئەگەری ئاگربەست بوو لە شەڕی ئۆکرانیا.
مەرجەکان ڕازی بوون لەلایەن حکومەتی توندڕەوی نەتانیاهۆ لەوانەیە
ئاگربەستە کاتیەکە جێی مشتومڕە، بەڵام بە دڵنیاییەوە چارەسەری ئازاری درێژخایەنی فەلەستینییەکان دەکات کە لە قۆناغی یەکەمدا دەستیان کرد بە گەڕانەوە بۆ غەززە و پاشان گەڕانەوە بە بڕیاری لابردنی بەندیخانەی غەززە و دابەشکردنی بەسەر وڵاتانی دراوسێی وەک میسر و ئوردن و تەنانەت سعودیە.
– **گومانی ناتۆ** :
فشار خستنە سەر هاوپەیمانە ئەوروپییەکان بۆ زیادکردنی خەرجی بەرگری یان مەترسی کەمکردنەوەی تێوەگلانی ئەمەریکا و ئەگەری لاوازکردنی هاوپەیمانێتییەکە هەیە.
*له کۆتایی*
زۆرێک لە لێدوانە سیاسییەکانی سەرۆک ترامپ و حکومەتەکەی هێشتا لە قۆناغی
کۆرپەلە چونکە کاریگەری سیاسی و یاسایی و نێودەوڵەتی هەیە. شێوەی ڕاستەقینەی تەنها پاش ماوەیەک ڕوون دەبێتەوە کاتێک ئیدارەکە بڕیار دەدات لەسەر کاری جددی نەک سیاسەت.