ئێران – بەشی دووەم شۆڕشی ئیسلامی
لەبەردەوامی گفتوگۆکانی سەر کۆماری ئیسلامی ئێران لەم بەشەی شۆڕشی ئیسلامیدا چەند خاڵێکی تەوەرەیی ڕووندەکەینەوە کە سیمای ئێستای ڕژێمی لەئێراندا دروست کردووەوە بەشداریان کردووە لەشێوەدانی تایبەتمەندییە سیاسییەکانی ئێستای ناوچەکە:
1 – شۆڕشی ئێران لە ساڵی 1979 یان کودەتای ئێران زنجیرەیەک ڕووداوی پێکهێناوە کە بووە هۆی ڕووخانی ڕژێمی پەهلەوی
1979 ساڵێکی تەوەرەیە لە سەردەمی هاوچەرخدا دوور لە سەردەمی جەنگی سارد.
شۆڕشەکە بووە هۆی ڕووخاندنی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەکان لە دەیان وڵات لە ماوەی دەیان ساڵ کە بەدوایدا هات و بە پێچەوانەی زۆربەی ڕاپەڕینەکانی دیکە کە دیکتاتۆرەکانیان بە سەردا هێنا، ئەنجامی خەباتی ئێران بریتی نەبوو لەدامەزراندنی سیستمێکی لیبراڵی دێموکراسی بەڵکو فۆرمێکی نوێ بوو لەڕژێمی دەسەڵاتخواز و فراوانخوازی لەناوچەکەدا کەکاریگەرییەکانی لەڕادەبەدەری سنوورەکانی کۆماری ئیسلامی لەڕووی فیکری و سیاسی.
2- دوای کودەتای ساڵی 1953ی ئێران، ڕەزا شا پەهلەوی هاوپەیمانی ئەمریکا و کوتلەی ڕۆژئاوا بوو بۆ بەهێزکردنی فەرمانڕەوایی خۆی لەو ماوەیەدا،
ئەو بە قورسی پشت بە پشتگیری ئەمریکا دەبەستێت بۆ ئەوەی بۆ ماوەی ٢٦ ساڵی تر لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە ، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی سپی و دەرکردنی پەرلەمان لە ساڵی 1963 ، ئەوە شۆڕشی سپی زۆر پێشبینیکراو بوو کە بەرنامەیەکی مۆدێرنیتەی بەهێز پێک هێنا کە سامانی خاوەن زەوی و پیاوانی ئایینی ناسەقامگیر کرد و ئابووری لادێیی تێکدا و دانیشتوانی شارنشین و ڕۆژئاوایی خێرا کە زنجیرەیەک نیگەرانیان سەبارەت بە دێموکراسی و مافەکانی مرۆڤ ،
بەرنامەکە لە ڕووی ئابووریەوە سەرکەوتوو بوو بەڵام سوودەکانی سەر زەوی بە یەکسانی دابەش نەکران.
دژایەتیکردنی سیاسەتەکانی شا لە ساڵانی حەفتاکاندا بەهۆی خەرجییە قورسەکانی حکومەت و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵئاوسان و هێزی کڕینی ئێران و نزمی ئاستی ژیانەوە چڕتر بوویەوە،
جگە لەکێشە ئابوورییەکان، سەرکوتی کۆمەڵایەتی و سیاسی لەلایەن ڕژێمی شاهەوە زیاد کرد و پەراوێزخستنی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان و گرتنەدەستی سیاسی و سانسۆڕی بەربڵاوی بەدوادا هات ، ئەم هەستە بێبەشکردنە بووە هۆی ئەوەی کە توێژە هەمەجۆرەکانی کۆمەڵگا لە نێویاندا ڕۆشنبیرە عەلمانیەکان و زانایانی شیعە و کەسایەتییەکانی کۆمەڵگەی ئابووری لادێیی بە سەرۆکایەتی ئایەتوڵا خومەینی.
خومەینی، مامۆستای پێشووی فەلسەفە لە قەوام، لە ساڵی 1964 لە دوای ئەوەی بە ئاشکرا لە دژی ئەو چاکسازییانەی شا لەو کاتەدا قسەی کرد، دوورخرایەوە ، لە نێو ئەم نائارامییە مەدەنیانە ئەندامانی بەرەی نیشتمانی و حیزبی توودەیش و ئولامائ لە دژایەتییەکی فراواندا لەگەڵ ڕژێمی شاه دا ،خومەینی بەردەوام بوو لە تاراوگە و بانگێشتکردن دەربارەی خراپەکارییەکانی ڕژێمی پەهلەوی، شاهی بەوە تۆمەتبار کرد کە دیندار نییە و تەسلیمی دەسەڵاتی بێگانە بووە ، ئەمە لەو کاتەدا بە پشتبەستنی شا بە ئەمریکا و پەیوەندیە نزیکەکانی لەگەڵ ئیسرائیل و سیاسەتە ئابوورییە خراپەکانی ڕژێمەکەی دووپاتکرایەوە.
بەربڵاوترین و باوترین دروشم کە پارتە شۆڕشگێڕە هەمەجۆرەکان و لایەنگرانیان یەک خستبووەوە ئەوەبوو: با ئەو (شا) بڕوات و دواتر با لافاو بێت.
- لە کانوونی دووەمی 1978
بەهەزاران خوێندکاری گەنجی خوێندنگا ئاینییەکان ڕژانە سەر شەقامەکان بەهۆی ئەو لێدوانە بوختانانەی کە لە خومەینی لە ڕۆژنامەی تاران کراوە،
بە هەزاران گەنجی بێکارەوە بەشداریان کرد،
هاوکات لەگەڵ شا، کە بەهۆی شێرپەنجەوە هیلاک بوو و سەرسام بوو بەهۆی زۆربوونی لەناکاوی دوژمنکاریی بەرامبەری، دوودڵیی کرد لە نێوان سڵکردنەوە و سەرکوتکردن ، لە 8ی ئەیلولدا چەندین خۆپیشاندەر لە لایەن هێزەکانی حکومەتەوە کوژران کە بووە هۆی یاسای جەنگی و کوشتنی زیاتر ،لەو کاتەدا و لەکاتی ئاوارەبوونیدا، خومەینی هاوئاهەنگیی بۆ هەڵکشانی ئۆپۆزسیۆن کرد، یەکەم جار لە عێراق و دوای ساڵی 1978 لە فەرەنساوە – داوای کرد شا بەرەوخوارەوە هەنگاو بنێت ، لە کانوونی دووەمی 1979 شا و خێزانەکەی لە ئێران هەڵاتن و ئەنجومەنی گاردیان دامەزرا بۆ بەڕێوەبردنی وڵات شکستی هێنا لە کارکردن یان کۆنترۆڵکردنی ناکۆکیە مەدەنییەکان ، جەماوەرێکی زیاتر لە ملیۆنێک کەس لە تاران خۆپیشاندانیان ئەنجامدا و داواکاریی فراوانیان بۆ خومەینی سەلماند و لە ڕۆژی 1ی شوباتەوە خومەینی گەیشتوونەتە ئێران ، دوای 10 ڕۆژ هێزە چەکدارەکانی ئێران بێلایەنی خۆیان ڕاگەیاند و بە شێوەیەکی کاریگەر ڕژێمی شایان لەناودەخست.
4- لە 1ی نیسان لە ڕێگەی یاسایەکی زۆر لە ڕیفراندۆمدا، خومەینی کۆماری ئیسلامی ئێرانی ڕاگەیاند ،ئەو مەلایانە یەکسەر جووڵاند بۆ دوورخستنەوەی هاوپەیمانە ناسیونالیستە چەپەکانیان، بیرمەندی پێشوو، لە پێگەیەکی بەهێزی ڕژێمی نوێ و ناچاری گەڕانەوەیان بۆ بەها کۆمەڵایەتییە کۆنەپەرستەکان کرد.
ڕاگرتنی یاسای پاراستنی خێزان (1967) ی ڕاگەیاند و لە ساڵی 1975 هەموارکرا، کە دەستەبەری و مافی ئافرەتی لە هاوسەرگیریدا دابین کرد، تاقمە شۆڕشگێڕەکان کە لە مزگەوتەکاندا جێگیر بوون کە بە کۆمیتەکان ناسراون، بۆ سەپاندنی کۆدەکانی جلی ئیسلامی و بەڕێوبردنیان و پیادەکردنی دادپەروەریی دروستکراو بەسەر شۆڕشی سەپێندراودا، بە سەر شەقامەکاندا گەڕا.
میلیشیاکان و پیاوانی ئایینی هەموو هەوڵێکیان بۆ سەرکوتکردنی کاریگەری کلتوری ڕۆژئاوا دا ڕووبەڕووی ئەم چەوسانەوەیە بوونەوە، زۆرێک لە نوخبەی ڕۆشنبیر لە ڕۆژئاوا لە وڵات هەڵاتوون ، ئەم هەستە دژە ڕۆژئاواییە لە کۆتاییدا بووە هۆی گرتنی 66 بارمتە لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە تشرینی دووەمی 1979 لەلایەن گروپێک لە خۆپیشاندەرانی ئێرانەوە کە داوای ڕادەستکردنەوەی شاه دەکرد کە لەو کاتەدا لە ئەمریکا چارەسەری پزیشکیان دەکرد.
ئەنجومەنی شارەزایان کە لە لایەن خومەینی (مەجلیسی خەبەرجان) کە سەر بە ئایینی بوو لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە دەستوورێکی نوێی تێپەڕاند و دەسەڵاتی فراوانی بە سەرکردە بەخشی کە یەکەمیان خومەینی خۆی بوو.
5- لە سەرەتای ساڵی 1979 تا 1983 ئێران لە “دۆخی قەیرانی شۆڕشگێڕی‌دا” مایەوە
دوای ڕوخانی پاشایەتی دەسەڵاتخواز ئابووری و دامودەزگای حکومەت هەرەسیان هێنا و هێزە سەربازی و عەلمانییەکان لە ناتەواویی بوون ، بەڵام لە ساڵی 1983دا خومەینی و لایەنگرانی فراکسیۆنە ڕکابەرەکانیان تێکشکاند و یاخیبووانی ناوخۆیان تێکشکاند و دەسەڵاتیان بەهێز کرد ،ڕووداوە گەورەکانی کە قەیران و شۆڕشەکەی دروست کرد قەیرانی بارمتەکردنی ئێران و شەڕی ئێران و عێراق و سەرۆکایەتی ئەبوولحەسەن بەنیسەدر بوو لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە ،باوەڕێکی بەربڵاو هەیە کە ئەوەی وەک شۆڕشێکی ڕەسەنی جەماوەری و دژە دیکتاتۆری دەستی پێکرد خێرا بوو بە دەستگرتنێکی ئیسلامی بنەڕەتپەرستانەی دەسەڵات ، خومەینی زیاتر سەرکردەیەکی ڕۆحی بوو لە فەرمانڕەوا ، خومەینی لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە هیچ شێوەیەک نوسینگەی گشتی نەگرتووە و بۆ ماوەی دە ساڵ ئێرانی بەجێهێشت و لە گوتەکانی “کەسایەتییە ئاینییەکان نایانەوێت حوکم بکەن” ، گرنگترین جەستەی شۆڕشی ئێران بریتی بوون لە ئەنجومەنی شۆڕش و پاسەوانانی شۆڕش و دادگاکانی شۆڕش و حیزبی کۆماری ئیسلامی و لیژنە شۆڕشگێڕەکان،لە بنەڕەتدا شۆڕشی ئێران لە شوباتی 1979 یاخیبوونی کۆمەڵگا بوو لە دژی دەوڵەت کە نوێنەرایەتی نەک تەنیا دیکتاتۆرییەتێکی ئاسایی بەڵکو ڕژێمێکی ڕەها و هەڕەمەکی دەکرد کە شەرعییەتی سیاسی و بنکەیەکی کۆمەڵایەتی لە هەموو کۆمەڵگەدا نەبوو
دواتر بەڕژێمێکی دەسەڵاتخواز و دیکتاتۆرتر لەجاران بە تەماحە فراوانخوازییە بێسنوورەکان کۆتایی هات .