پارێزگای دیالە یەکێکە لە هەژدە پارێزگای عێراق و یەکێکە لەو پارێزگایانەی کە دەکەوێتە ناوەڕاستی عێراق و ناوەندیش‌ويه شاری بەعقوبە و پارێزگای دیالە بە یەکێک لە ناوچەکانی نزیک سنووری ئێران دادەنرێت ، پارێزگای دیالە بە دانیشتوانێکی قورس و شارستانیەتی شوێنەواری مێژوویی کە لە سەرەتای هەزارەی پێنجەمی پێش زایینەوە تا دوا سەردەمی شارستانییەتی دیاری دەکرێت .
پارێزگای دیالە لەلایەن چەندین خێڵی دیاری عەرەبی وەک ئەلجەبور، عەززە، هەندێک لە خێڵەکانی دولایم، خێڵی عه‌لدی ، سەید، عەسکەری، ئەلهەواشەم، موسەویه ، زبەید، عەززە، بەڕێزان ئەلگیلانیان و خێڵە کۆنەکانی تر نیشتەجێ.
ئەمە کورتەیەکی سادە بوو لە پارێزگای دیالە لە ڕووی هەڵکەوتەی جوگرافی و هەمەجۆری دانیشتوان و مێژووی شوێنەواری پارێزگاکەوە ، بلام سەرنجی گفتوگۆکەمان لەم بەشانەدا دەبێت سەبارەت بە شتە گرنگەکان زیاده تر لە گێڕانەوەی مێژوویی یان جوگرافی.
مێژووی گرژی لە پارێزگای دیالە بە هۆی هەڵکەوتە جوگرافییەکەی لە نزیک ئێران لە لایەک و شوێنەکەی لەسەر ڕێگای سەرەکی بەغدای پایتەخت، کە لە ڕووی جوگرافییەوە دەست دەکات بە چه درێژبوونەوەی بۆ ماوەی پێش دامەزراندنی کۆمار لە عێراق ، ڕەنگە ئەمانە گرنگترین هۆکار بن بۆ ئەوەی دیالە خرابێتە بەر سەرنجی هێزەکانی ناوخۆ یان دەرەکی.
دوای ساڵی 2003 دیالە تووشی ئەو ڕووداوانە بوو کە لەلایەن پارێزگاکانی ترەوە ئەزموون نەکراوە ، خەڵکی پارێزگاکە بەزۆر ئاوارەبوون، هەروەها باخ و زەوی کشتوکاڵیش تێکشکێنران و میلیشیاکان لەسەر بنەمای ناسنامە خەڵک لەسێدارەدانیان ئەنجامدا و ئەم پێشێل‌کاریانە تا ئەمڕۆ بەردەوامن .
لەلایەکی ترەوە پارێزگای دیالە تووشی ئەو ڕێکخراوە توندڕەوانە بوو کە سوودیان لە شوێنی جوگرافی پارێزگاکە و لاوازی دەزگا ئەمنییەکانی ئەو ناوچەیە وەرگرت ، تا ئەو کاتەی دۆخەکە گەیشتە شار و گوندەکانی پارێزگاکە بۆ چەند هێرشێک لە هەفتەدا.
شایانی باسە پارێزگای دیالە لە ڕووی فرەیی دیمۆگرافییەوە دیارترین پارێزگایه لە عێراقدا، ڕەنگە ئەمە ئەو شتە بێت کە وای لە خەڵکەکەی کردووە لە ژێر پێی میلیشیاکان و ڕێکخراوە توندڕەوەکان لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا ئازار بکێشێت ، لێرەدا مەبەستمان ئەوەیە بە کورتی ئەو هەوڵانە بۆ گۆڕینی دیالە بە پارێزگایەکی سوننی تەواو یان پارێزگایەکی شیعیی تەواو هەوڵی شکستخواردووەوە تەنیا قوربانی زیاتر لە ناو هاوڵاتیاندا بەرهەم دەهێنێت ، و نە میلیشیاکان و نە ئەوانەی کەشوێنی ڕێبازی خۆیان کەوتوون، تێناگەن .
