شانشینی سعودیە و ئێران پەیوەندییەکی دوژمنکارانەیان هەبوو کە بۆ ماوەیەکی درێژ درێژ بوو، گرنگترین هۆکار ئەوە بوو کە ئاڕاستەی ئاینی لە پێشەوەی دیمەنی سیاسی هەردوو وڵاتدا بوو، بەدوایدا چەندین فاکتەری سیاسی و فراوانخوازی بەدوایدا هات ، دیارە دوژمنایەتی لە کاتی شۆڕشی ۱۹۷۹ی ئێراندا ئاشکرا بوو.

هەردوو دەوڵەتی نەتەوەیی نوێنەرایەتی دوو کۆمەڵگەی سەرەکی موسڵمان دەکەن، شیعە و سوننە، کە بوونەتە هۆی بەهێزکردنی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو وڵات ، پشتیوانیکردنی وڵاتانی دژ بە ناکۆکی جۆراوجۆر، لەوانە سوریا لە ماوەی شەڕی ناوخۆ و یەمەن و عێراق و لوبنان و بەحرەین ، بەهاری عەرەبی لە ساڵی ۲۰۱۱دا بووە هۆی ناسەقامگیری سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دژی دۆخی ئێستا.

ئێران و عەرەبستانی سعودیە ئەم ئاژاوەیەیان بەکارهێناوە بۆ فراوانکردنی کاریگەرییەکانیان بەتایبەتی لە سوریا و بەحرەین و یەمەن.

لە بەحرەین، کە شیعەکان دژی بنەماڵەی شاهانەی سوننە خۆپیشاندانیان دەکرد، سعودیە هێزی سەربازی نارد بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکە و ئێرانی تۆمەتبار کرد بە هاندانی ئاژاوە ، جارێکی دیکە لە دوای شەڕی سوریا لە ساڵی ۲۰۱۱ ڕێککەوتن. لە سوریا، ئێران پشتیوانی لە سەرۆکی سوریا بەشار ئەسەد کردووە و هێزی سەربازی و دارایی بۆ شەڕکردن لەگەڵ سەرهەڵداوانی سوننە دابین کردووە ، سعودیە سەرەتا پشتیوانی لە گروپە سەرهەڵداوەکان دەکرد، بەڵام دواتر چووە پاڵ هێزی هاوپەیمانان بە ڕێبەرایەتی ئەمەریکا کە لە ساڵی 2014 ەوە بۆ شەڕی دژ بە داعش پێکهێنرا کاتێک دەستی پێکرد ناکۆکییەکانی نێوان حوثییەکان و حکومەتی یەمەن لە ساڵی 2015 دا، سعودیە دەستی کرد بە دەستێوەردان بە هیوای گەڕاندنەوەی حکومەتێک کە لەلایەن حوثییەکانەوە لە لایەن هاوپەیم.

لە ساڵی 2016 دا، دوای تەقینەوەیەک لە مەککە، سعودیە ڕێبەری شیعەی بەناوبانگ نیمر نیمر ئەلنیمەری لە سێدارەدا، کە ڕەخنەگرێکی حکومەتی سعودیە بوو. گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات زیادیان کرد کاتێک ژمارەیەکی زۆر لە خۆپیشاندەرانی ئێرانی هێرشیان کردە سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لە.

باڵەخانەی باڵیۆزخانەکە بە کۆکتێلی مۆلۆتۆڤ و بۆمبی بەنزین سوتێنرا ، جیابوونەوەیەکی دیکەی ناوچەکە لە حوزەیرانی 2017 ڕوویدا کاتێک سعودیە و هاوپەیمانەکانی لە میرنشینە یەکگرتووەکانی عەرەب و بەحرەین و میسر گ.

بە بیانووی ئەوەی قەتەر زۆر لە ئێران نزیک بووە و پشتیوانی لە تیرۆریزم دەکات، ئەو تۆمەتانەی کە دەوحە ڕەتی دەکاتەوە. ئەم پەیوەندییانە دواتر لە سەرەتای ساڵی 2021دا چاککرانەوە ، مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئێران گومانی هاوبەش زیاد دەکات لەگەڵ ئەوەشدا، لەوانەیە هەردوو وڵات تێبگەن کە ڕکابەرییە، هیچ کام لە لایەنەکان نەیانتوانیوە هیچ سەروەرییەکی ڕاستەقینە بەدەست بهێنن بەسەر ئەوی دیکەدا و ئەم بەدیهێنانە لەوانەیە وای لێکردن کە بەدوای قۆناغێکی نوێدا بگەڕێن لە پەیوەندییەکەیاندا.

لە نیسانی ۲۰۲۱، ئێران و سعودیە یەکەم وتووێژی ڕاستەوخۆیان لە بەغدا ئەنجامدا،

لە نێوان نیسان و ئەیلوولی ۲۰۲۲، چوار خولی گفتوگۆ بەڕێوەچوون، کە زۆربەیان لەلایەن عێراق و عومانەوە بە نێوەندگیری دەکران، بەڵام بەبێ ئەنجامێکی دیاریکراو.

لە مانگی ئازاری 2023، ئێران و عەرەبستانی سعودیە ڕێککەوتن لەسەر دووبارە دامەزراندنەوەی تاران و ڕیاز ڕێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوانیان و کردنەوەی باڵیۆزخانە و نێردەکانیان لە ماوەیە ،ئەم بڕیارە دەتوانێت کاریگەری هەرێمی و نێودەوڵەتی هەبێت، چونکە قۆناغێکی نوێیە لە پەیوەندییەکانیاندا. ئاماژەیەکی گرنگ بۆ دەستپێکردنی پەیوەندییە نوێیەکان هەوڵەکان دەبێت بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەرێمییە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەردوو دەسەڵات.

گرنگترین فاکتەری سەرهەڵداو لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دوو ڕکابەرە تاڵەکە، نێوەندگیریی چین و گۆڕینی هاوسەنگی هێزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستد ژمارەیەکی زۆر لە بەرپرسان و شیکەرەوە ڕۆژئاواییەکان نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە سەبارەت بە ڕۆڵی چین و مەترسی ئەوەی حکومەتی ئێران پەیوەندییەکانی لەگەڵ سعودیەدا چاک بکاتەوە بۆ ئەوەی فشارە چڕەکانی ئەمەریکا و ئەوروپا پەیوەست بە بەرنامە ناوەکییەکەی و سەرکوتکردنی خۆپیشاندانە ناوخۆییەکان و پشتیوانییەکانی بۆ ڕوسیا لە ئۆکرانیا تێپەڕێنێت ، هەرچەندە ڕێککەوتنەکەی چین ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە، بەڵام دەکرێت کاریگەرییەکی گەورەی هەبێت لەسەر سەقامگیری ناوچەکە ، ئەمە لەوانەیە گرژییەکانی نێوان هەردوو وڵات کەم بکاتەوە و لەوانەیە ڕێگا خۆش بکات بۆ هەماهەنگی لەسەر پرسە ناوچەییەکان وەک ناکۆکییەکانی سوریا و یەمەن.

ڕێککەوتنەکە ئاماژە بەوە دەکات کە هەردوولا پێشکەوتنێکیان بەدەستهێناوە لە چارەسەرکردنی ناوچە گرنگەکانی ململانێدا ، ماوەیەکی زۆرە سعودیە پەیوەندییە دیپلۆماسییە مەرجدارەکانی چاککردەوە لەسەر بنەمای پابەندبوونی ئێران بە زیادکردنی هەنگاوەکان لە یەمەن ، لەوانەیە گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکان ببێتە پێشەکییەک بۆ ڕیاز کە تەنانەت بە فەرمی لە یەمەن بکشێتەوە.

بەڵام گرنگە تێبینی ئەوە بکەین کە هێشتا کێشەی زۆر هەیە کە پێویستە بەسەریدا زاڵ بێت بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندییە بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بێت و بەڵێنی سەقامگیرییەکی مانادار لە ناوچەکەدا بدات ، چاوەڕوان دەکرێت ئەم نزیکبوونەوەیە کاتێکی پێبچێت تا دەگاتە قۆناغی گەڕاندنەوەی متمانە ،

بە تایبەتی عەرەبستانی سعودیە ئەگەری ئەوەی هەیە ڕێککەوتنەکە وەک میکانیزمێکی خۆپارێزی بۆ پاراستنی خۆی لە هێرشەکانی ئێران ببینێت نەک وەک ڕێکخستنەوەیەکی ستراتیژی ڕاستەقینە ، سەرکردەکانی ئێران لە لایەن خۆیانەوە دەیانەوێت ڕیاز پشتیوانی خۆی بۆ ئۆپۆزسیۆنی ڕاپێچکراوی ئێران بکشێنێتەوە، ئەمەش ڕێگری لە زیادبوونی فشارەکانی ڕۆژئاوا دەکات بە هەمەجۆرکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ پاشایەتییەکانی دیکەی کەنداو ، عەرەبستانی سعودیە تاکە جێگیری گەورە بووە ، و لە کۆتاییدا تاران دەیەوێت هاوکارییەکانی ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بێلایەن بکات بۆ ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بۆ سەر ئێران.

هێشتا دیار نییە ئێران تا چ ڕادەیەک دەتوانێت سعودیە بەکاربهێنێت بۆ قەرەبووکردنەوەی سزاکانی سەر ئێران، چونکە ڕیاز بەردەوامە لە فشارخستنە سەر ئەوروپا و ئەمەریکا بۆ ئەوەی فشاری زیاتر بخەنە سەر ئێران.

ئەم ڕێککەوتنە ئاماژەیە بۆ زیادبوونی تێوەگلانی چین لە کێشە جیۆسیاسییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. سەرکردەکانی چین دەزانن کە ناسەقامگیری هەڕەشە لە بەرژەوەندییە گرنگەکان دەکات بەتایبەتی لە وزەدا لە بەرامبەریشدا ڕیاز چین وەک هاوبەشێکی باوەڕپێکراو دەبینێت لە بەرەنگاربوونەوەی جیابوونەوەکانی ئەمەریکا، بەڵام هەروەها تاکە وڵاتە کە کاریگەری ڕاستەقینەی لەسەر ئێران هەیە، کە سعودیە پێشبینی دەکات سوودی لێ وەربگرێت ، ڕۆڵی چین لە ئاسانکردنی ئەم ڕێککەوتنە نیگەرانییەکی ڕاستەقینەی واشنتۆن بوو ، ئەمە بە شێوەیەکی بەرچاو لەلایەن سەرکردەکانی سعودیەوە مەبەست بووە، کە هیوادارن هەڕەشەی زیادبوونی کاریگەری چین مسۆگەری ئاسایشی ئەمەریکا زیاد بکات ، ترس و نیگەرانییەکی گەورە هەیە لە نزیکبوونەوەی نێوان ئێران و سعودیە. لە کۆتاییدا کات هێڵە کۆتاییەکان دیاری دەکات، بەڵام بە دڵنیاییەوە ڕێگایەکی دیپلۆماسییە نەک سەربازی.

1- ئێران لە ساڵی 1979دا بوو بە دەوڵەتێکی ئیسلامی و کاریگەری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاو کردەوە بە پاڵپشتی دڵسۆزان بۆ ئاواتە ناوچەییەکانی ، لە مانگی ئایاری 2018دا، ئیدارەی ترامپ لە ڕێکەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 کشایەوە کە لەلایەن شەش زلهێزی جیهانەوە لەگەڵ ئێران دانوستانیان کرد ، ئەو عەقلانیەی کە لەلایەن ئیدارەی ئەمریکاوە خراوەتەبەردەست ئەوە بوو کە ڕێکەوتنەکە بە تەواوی بە ئامانجەکانی نەگەیشت ، ئێران بە بەرنامە ناوەکییەکەی تارانەوە چەقیوە یان بەرنامەی مووشەکی خۆی دەخاتەڕوو کە ئەمەش گەورەترین بەرەنگارییە لە ڕووی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و پشتگیریکردنی تیرۆرەوە، فاکتەرێکی بەشداری ئەم بڕیارەش پەیوەندیە دۆستانە توندەکانی نێوان ئیدارەی ترامپ و بنیامین نەتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل بوو ، واشنتۆن سزاکانی دووبارە کردەوە وەک بەشێک لە هەڵمەتی ‘زۆرترین فشار’ بۆ گۆڕینی هەڵسوکەوتی تاران ،لە کانوونی دووەمی 2020دا ئێران ستراتیژی خۆی دوای ئەوەی لە مانگرتنێکی ئەمریکادا قاسم سلێمانی فەرماندەی هێزی قودسی کوشت کە بە دیارترین کەسایەتی لە بەڕێوەبردنی ململانێ لە ستراتیژیەکانی ئێران لە عێراق و سوریا دادەنرێت.

2. لە ساڵی 2021دا ئیدارەی نوێی ئەمەریکا بە سەرۆکایەتی سەرۆک بایدن دەستپێ شخەرییەکی دیپلۆماسی نوێی دەستپێکرد بۆ ئەوەی هەمو تاران و هەمو واشنتۆن بە تەواوی پابەند بن بە ڕێکەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 ، گفتوگۆکانی ناراستەوخۆ لە مانگەکانی کۆتایی ماوەی سەرۆک کۆماری ئێران حەسەن ڕۆحانی دەستی پێکرد و لە ژێر سایەی سەرۆک کۆماری ئێستای ئیبراهیم ڕەئیسی کە لە مانگی ئابی 2021دا دەستی بە کار کرد بەردەوام بوو ، بەڵام دانوستانەکان لە کۆتایی ساڵی 2022دا بە بنبەست دراون.

3- لەمانگی ئەیلولی 2022دا ناڕەزاییەکی توند لەسیاسەتە توندەکانی ئایینی و بەردەوامبوونی گوشاری ئابووری و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەسەرتاسەری ئێراندا دروستبوو خۆپیشاندان بەبیانۆی گیانلەدەستدانی مەحسا ئەمینی کچەکوردێکی تەمەن 22 ساڵ کە لەبەرکردنی جلێکی نەشیاو دەستبەسەرکرابوو دەستیپێکرد ، خۆپیشاندانەکان بە خێرایی گەشەیان کرد بۆ گەورەترین خۆپیشاندان لەم ساڵانەی دواییدا و ڕاشکاوانە داوای ڕووخاندنی سەرۆک کۆمار و کۆتایی کۆماری ئیسلامیان کرد ، لە پایتەختە جۆراوجۆرەکانی جیهانی ڕۆژئاوا خۆپیشاندانی هاوشێوە بۆ پشتیوانی لە بزووتنەوەی جەماوەریی ئێران ئەنجامدرا هێزە ئەمنییەکانی ئێران بە هێزێکی توندەوە وەڵامیان دایەوە بۆ سەرکوتکردنی ئەو خۆپیشاندانانە .

4- ڕۆژی 9ی ئازار ئێران و عەرەبستانی سعوودی ڕێککەوتوون لەسەر گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکان و دووبارە کردنەوەی باڵیۆزخانەکان پاش حەوت ساڵ لەپچڕانی پەیوەندیەکان رێککەوتنەکە دوای قسەکانی چین کەوت لە پەکین ، ڕیاز پەیوەندیەکانی لەگەڵ تاران بڕی دوای ئەوەی خۆپیشاندەرانی ئێران لە ساڵی 2016 هێرشیان کردە سەر ئەرکی دیپلۆماسی سعودیە لە ئێران لە دوای لەسێدارەدانی نمر النمر ئاینی شیعەی سعودی ، پێدەچێت ئەو ڕێکەوتنە کاریگەریەکی زۆری هەبێت بۆ ڕێکەوتنی ناوکی ئێران و شەڕی ناوخۆی یەمەن کە هەردوولا لە شەڕێکی نوێنەردا داخراون ، ڕێکەوتنەکە لە چین کۆتایی پێهێنراوە هەروەها ڕەنگدانەوەی ئاراستەی نوێی سعودیەیە بۆ سیاسەتی دەرەوەی سەربەخۆ لە ڕۆژئاوا ،  لەڕاستیدا چەند ساڵێکە گفتوگۆکانی نێوان سعودیە و ئێران لەسەر ئەگەری ئاشتەوایی بەردەوامەوە بەشێوەیەکی سەرەکی لەعێراقدا ، دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و عەرەبستانی سعوودی بە باشی بۆ نەتەوە موسڵمانەکان گەورە دەکات و دەتوانێت بە باشی بۆ ئاشتی لە ناوچە کێشە لەسەرەکان گەورە بکات وەک ئەوەی هەردوولا لە شەڕی نوێنەردا تێوەگلاون.

هەرچۆنێک بێت، مامەڵەکە لەوانەیە کاریگەری هەبێت بۆ هەوڵەکانی ئەمریکا بۆ ئەوەی ئێران لە ڕێگەی سزاکانەوە لە ڕووی ئابوورییەوە گۆشەگیر بکات ، هەروەها ئەم ڕێکەوتنە دەبێتە هۆی نیگەرانی زۆرێک لە سیاسەتمەدارانی ئیسرائیل کە بەدوای گۆشەگیریی جیهانیدا بوون لە ئێران کەش و بەربەرەکانی خۆیان.

ئێران – بەشی سێیەم

دوای شۆڕشی ئیسلامی

1- لە ساڵی 1979 ئەو وڵاتەی کە پێشتر بە وڵاتەکان

فارس ناسراوە بوو بە کۆماری ئیسلامی ئێران ، شۆڕشی ئیسلامی دژی سیاسەتە عەلمانییەکانی ڕۆژئاوای شاهی دەسەڵاتداری ئێران ڕەزا پەهلەوی بوو دوای لە کارلادانی، دەوڵەت حکومەتێکی تیۆکڕاتیکی ئیسلامی دەسەڵاتداری بەڕێوەبرد.

سەرۆکی دەوڵەت عەلی خامنەیی سەرۆکی حکومەتە کە ڕاهێنانی ئایدۆلۆژی و سیاسی بەسەر دەوڵەتدا دەکات و هێزە چەکدارەکان کۆنترۆڵ دەکات و بڕیار لەسەر پرسە ئەمنی و گرنگەکانی سیاسەتی دەرەوە دەدات.

سەرۆکی حکومەت و لقی جێبەجێکار ئەو سەرۆکەیە کە بە دەنگدانی جەماوەری بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێت و ناتوانێت زیاتر لە دوو خولی یەک لەدوای یەک خزمەتی بکات.

لە ئێران دوای شۆڕشی ئیسلامی هەڵبژاردنێکی ئاسایی ئەنجام درا و تا دواین هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لە حوزەیرانی 2021 سێزدە هەڵبژاردن ئەنجام درا.

دەسەڵاتی سەرۆک کۆمار بەبڕیارەکانی سەرۆک ڕابەری باڵا و کاریگەری ئاینی ئیسلامی و کەسانی کاریگەر لەسیستمی ئەمنی و دادوەری ئێراندا کەمدەکرێتەوە.

پاش شۆڕشی ئیسلامی دەستبەجێ لە تشرینی دووەمی 1979دا 52 دیپلۆماتکار و هاووڵاتی ئەمریکی بە بارمتە گیرابوون دوای ئەوەی کۆمەڵێک خوێندکاری زانکۆی ئێرانی دەستیان بەسەر باڵیۆزخانەکەدا گرت لە تاران ، ئەمە 444 ڕۆژە ڕوو بەڕوو بوونەوەیەکی دیپلۆماسیی بەدوای خۆیدا هێنا تا ئازادکردنی بارمتەکان لە 20ی کانوونی دووەمی 1981 ئەم قەیرانە بووە هۆی پچڕانی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران و سەپاندنی سزای سەر ئێران.

لە سەردەمی شاهەوە پەیوەندییەکانی عێراق و ئێران کێشەی سنووریان بینیوە سەبارەت بە سنووربڕکێ و ئۆپەراسیۆنی قاچاخ و مەڕداری

(ئێمە پێمانخۆشە سەرنج ڕاکێشین بۆ هێڵی قاچاخ لە ڕێگەی سنوورە ئیتنیکیەکانی ئێرانەوە بەتایبەتی لە سنووری پارێزگای دیالە کە هێڵێکی کۆنە و بە کات گەشەی کردووە)  ئەو شتانەی کە لەسەردەمی سەرۆک عەبدولڕەحمان عارفدا جێگیربوون دوای سەردانەکەی بۆ تاران لەساڵی 1967 و دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1968 وڵات گەڕایەوە بۆ دۆخی پێشکەوتن کردن و پاشەکشێکردن ، لە ئەیلولی ساڵی 1980دا پەیوەندییەکان شایەتی هەڵکشانی خێرای کێشە سنوورییەکان بوون کە بە تەقینەوەی ئێران بۆ سەر چەند ناوچەیەکی سنووریی و بەتایبەتی لە پارێزگای دیالە کە بووە هۆی ئەوەی عێراق هێرشێکی هەمەلایەنە بۆ سەر سنووری ئێران بەرپا بکات ، جەنگی ئێران و عێراق فرەچەشن بوو و تێوەگلا لە شیکاری ئایینی و ناکۆکی سنوورەکان و ناکۆکییە سیاسییەکان.

شەڕی درێژخایەن بۆ ماوەی هەشت ساڵ بەردەوام بوو و لە ساڵی 1988 بە بڕیارێکی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆتایی هات و داوای ئاگربەستی کرد، هەرچەندە دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییە ئاساییەکان و کشانەوەی سوپا لە مانگی ئابی 1990دا.

جەنگەکە یەکێک بوو لە تێکدەرترین ناکۆکیەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم ، زیانەکانی هەردوو لا بە نزیکەیی 500,000 خەمڵێنراوە لەگەڵ ئێران کە تەنانەت زیانی گەورەتریش دەناڵێنێت ،جەنگەکە زیادیکرد بۆ بڵاوبوو نەوەی کاریگەری و ئایدۆلۆژیای ئێرانی لە وڵاتانی دراوسێدا ،دوای شۆڕشی ئیسلامی بۆ بەهێزکردنی بیروباوەری و کاریگەریی خۆی، ئێران پشتیوانی لەچەکدارانی عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و حەماس کرد کە لەدژی ئیسرائیل کار دەکەن ،ویلایەتە یەکگرتووەکان لە مانگی کانوونی دووەمی 1984دا ئێران بە سپۆنسەری دەوڵەتی تیرۆریزم دەستنیشان کرد ، لە ساڵی 2015دا ئێران ڕێککەوتنێکی ناوەکی واژۆ کرد کە لەگەڵ شەش زلهێزی جیهانی دانوستانی کردووە بۆ سوود وەرگرتن لە دەوڵەمەندکردنی یۆرانیۆم کە دەبێتە هۆی ئامێرێکی ناوکی ، ویلایەتە یەک گرتووەکان ئەمڕێککە وتننامەیەی هەڵوەشاندەوە کە لە مانگی ئایاری 2018دا لە ژێر ئیدارەی ترامپدا بوو، باسی لەوە کرد کە ئەو ڕێککەوتنە بەرنامەی ناوکی تاران ناچالاک نەکردووە و بەرنامەی مووشەکییەکەی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و پشتگیریکردنی تیرۆر واشنتۆن سزاکانی دووبارە کردەوە وەک بەشێک لە “زۆرترین فشار” بۆ گۆڕینی هەڵسوکەوتی تاران ، لە کانوونی دووەمی 2020دا ئێران ستراتیژی خۆی دوای ئەوەی لە هێرشەکەی ئەمریکادا قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودسی کوشت، هەژماری کردەوە ، لە ساڵی 2021دا ئیدارەی بایدن هەوڵێکی دیپلۆماسی نوێی دەستپێکرد بۆ ئەوەی هەردوو تاران و واشنتۆن بە تەواوی پابەند بن بە ڕێکەوتنە ئەتۆمییەکەی ساڵی 2015 ، گفتووگۆی ناڕاستەوخۆ لە مانگەکانی کۆتایی سەرۆک کۆماری پێشوو حەسەن ڕۆحانی دەستی پێکرد و بەردەوام بوو لە ژێر سایەی سەرۆک کۆماری ئێستای ئیبراهیم ڕەئیسی کە سەرۆکێکی سەرسەختە و لە مانگی ئابی 2021دا دەستی بە کار کرد بەڵام لە پاییزی ساڵی 2022دا دانوستانەکان تێکشکان ، لە مانگی ئەیلولی 2022 خۆپیشاندان لە سەرتاسەری ئێران بە بۆنەی مردنی ماسە ئەمینی ژنێکی تەمەن 22 ساڵ کوردەوە کە بە جلی نەشیاوی لە زینداندا تهمت ڕاگیرابوو.

خۆپیشاندان لە ماوەی چەند ساڵێکدا دژی سەپاندنی یاسای توند و توند و ئیسلامی و قەیرانی ئابووری بەردەوام و نەبوونی ئازادی ڕادەربڕین و پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و هتد و مردنی ئەو کچە هەمووی بووە هۆی دەستپێکردنی خۆپیشاندانەکان، خۆپیشاندانەکان کە گەورەترینە لە دەیان ساڵدا، بەخێرایی گەشەی کرد بۆ بانگکردن بۆ ڕووخاندنی سەرۆک کۆمار و کۆتایی پێهێنانی کۆماری ئیسلامی ، هێزە ئەمنییەکان بە هێزی کوشندە وەڵامیان داوەتەوە و بەلانیکەمەوە 234 کەسی کوژراون کە 29 منداڵیشیان تێدایە ، لە ساڵی 2009دا چەند حاڵەتێکی پێشوی نائارامی لە ئێران هەبوو کاتێک ملیۆنەها کەس لە دوای هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کێشە لەسەرەکان ڕژانە سەر شەقامەکان و لە ساڵی 2017 و 2019 خۆپیشاندان بەسببا روشاه ئابووری

بەڵام ئەم ئاژاوەیەی ئێستا شۆڕشی ڕاستەقینەیە لە دژی سیاسەتەکانی ڕژێمی ئیسلامی ، پێویست ناکات بڵێین ئەم خۆپیشاندانانە لەلایەن ئیسرائیل و وڵاتانی دیکەی ڕۆژئاوایی نەیاری دەسەڵاتەوە لە ئێران پشتیوانییان لێکراوە ئەو ئاژاوەیەی ئەمڕۆ بەردەوامە و ئەگەری ئەوە نییە دۆخەکە بگەڕێتەوە بۆ ئاسایی و لە ئێران گۆڕانکاری ڕژێم هەیە .

ئێران – بەشی دووەم شۆڕشی ئیسلامی

لەبەردەوامی گفتوگۆکانی سەر کۆماری ئیسلامی ئێران لەم بەشەی شۆڕشی ئیسلامیدا چەند خاڵێکی تەوەرەیی ڕووندەکەینەوە کە سیمای ئێستای ڕژێمی لەئێراندا دروست کردووەوە بەشداریان کردووە لەشێوەدانی تایبەتمەندییە سیاسییەکانی ئێستای ناوچەکە:

1 – شۆڕشی ئێران لە ساڵی 1979 یان کودەتای ئێران زنجیرەیەک ڕووداوی پێکهێناوە کە بووە هۆی ڕووخانی ڕژێمی پەهلەوی

1979 ساڵێکی تەوەرەیە لە سەردەمی هاوچەرخدا دوور لە سەردەمی جەنگی سارد.

شۆڕشەکە بووە هۆی ڕووخاندنی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەکان لە دەیان وڵات لە ماوەی دەیان ساڵ کە بەدوایدا هات و بە پێچەوانەی زۆربەی ڕاپەڕینەکانی دیکە کە دیکتاتۆرەکانیان بە سەردا هێنا، ئەنجامی خەباتی ئێران بریتی نەبوو لەدامەزراندنی سیستمێکی لیبراڵی دێموکراسی بەڵکو فۆرمێکی نوێ بوو لەڕژێمی دەسەڵاتخواز و فراوانخوازی لەناوچەکەدا کەکاریگەرییەکانی لەڕادەبەدەری سنوورەکانی کۆماری ئیسلامی لەڕووی فیکری و سیاسی.

2- دوای کودەتای ساڵی 1953ی ئێران، ڕەزا شا پەهلەوی هاوپەیمانی ئەمریکا و کوتلەی ڕۆژئاوا بوو بۆ بەهێزکردنی فەرمانڕەوایی خۆی لەو ماوەیەدا،

ئەو بە قورسی پشت بە پشتگیری ئەمریکا دەبەستێت بۆ ئەوەی بۆ ماوەی ٢٦ ساڵی تر لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە ، ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی سپی و دەرکردنی پەرلەمان لە ساڵی 1963 ، ئەوە شۆڕشی سپی زۆر پێشبینیکراو بوو کە بەرنامەیەکی مۆدێرنیتەی بەهێز پێک هێنا کە سامانی خاوەن زەوی و پیاوانی ئایینی ناسەقامگیر کرد و ئابووری لادێیی تێکدا و دانیشتوانی شارنشین و ڕۆژئاوایی خێرا کە زنجیرەیەک نیگەرانیان سەبارەت بە دێموکراسی و مافەکانی مرۆڤ ،

بەرنامەکە لە ڕووی ئابووریەوە سەرکەوتوو بوو بەڵام سوودەکانی سەر زەوی بە یەکسانی دابەش نەکران.

دژایەتیکردنی سیاسەتەکانی شا لە ساڵانی حەفتاکاندا بەهۆی خەرجییە قورسەکانی حکومەت و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵئاوسان و هێزی کڕینی ئێران و نزمی ئاستی ژیانەوە چڕتر بوویەوە،

جگە لەکێشە ئابوورییەکان، سەرکوتی کۆمەڵایەتی و سیاسی لەلایەن ڕژێمی شاهەوە زیاد کرد و پەراوێزخستنی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان و گرتنەدەستی سیاسی و سانسۆڕی بەربڵاوی بەدوادا هات ، ئەم هەستە بێبەشکردنە بووە هۆی ئەوەی کە توێژە هەمەجۆرەکانی کۆمەڵگا لە نێویاندا ڕۆشنبیرە عەلمانیەکان و زانایانی شیعە و کەسایەتییەکانی کۆمەڵگەی ئابووری لادێیی بە سەرۆکایەتی ئایەتوڵا خومەینی.

خومەینی، مامۆستای پێشووی فەلسەفە لە قەوام، لە ساڵی 1964 لە دوای ئەوەی بە ئاشکرا لە دژی ئەو چاکسازییانەی شا لەو کاتەدا قسەی کرد، دوورخرایەوە ، لە نێو ئەم نائارامییە مەدەنیانە ئەندامانی بەرەی نیشتمانی و حیزبی توودەیش و ئولامائ لە دژایەتییەکی فراواندا لەگەڵ ڕژێمی شاه‌ دا ،خومەینی بەردەوام بوو لە تاراوگە و بانگێشتکردن دەربارەی خراپەکارییەکانی ڕژێمی پەهلەوی، شاهی بەوە تۆمەتبار کرد کە دیندار نییە و تەسلیمی دەسەڵاتی بێگانە بووە ، ئەمە لەو کاتەدا بە پشتبەستنی شا بە ئەمریکا و پەیوەندیە نزیکەکانی لەگەڵ ئیسرائیل و سیاسەتە ئابوورییە خراپەکانی ڕژێمەکەی دووپاتکرایەوە.

بەربڵاوترین و باوترین دروشم کە پارتە شۆڕشگێڕە هەمەجۆرەکان و لایەنگرانیان یەک خستبووەوە ئەوەبوو: با ئەو (شا) بڕوات و دواتر با لافاو بێت.

3. لە کانوونی دووەمی 1978

بەهەزاران خوێندکاری گەنجی خوێندنگا ئاینییەکان ڕژانە سەر شەقامەکان بەهۆی ئەو لێدوانە بوختانانەی کە لە خومەینی لە ڕۆژنامەی تاران کراوە،

بە هەزاران گەنجی بێکارەوە بەشداریان کرد،

هاوکات لەگەڵ شا، کە بەهۆی شێرپەنجەوە هیلاک بوو و سەرسام بوو بەهۆی زۆربوونی لەناکاوی دوژمنکاریی بەرامبەری، دوودڵیی کرد لە نێوان سڵکردنەوە و سەرکوتکردن ، لە 8ی ئەیلولدا چەندین خۆپیشاندەر لە لایەن هێزەکانی حکومەتەوە کوژران کە بووە هۆی یاسای جەنگی و کوشتنی زیاتر ،لەو کاتەدا و لەکاتی ئاوارەبوونیدا، خومەینی هاوئاهەنگیی بۆ هەڵکشانی ئۆپۆزسیۆن کرد، یەکەم جار لە عێراق و دوای ساڵی 1978 لە فەرەنساوە – داوای کرد شا بەرەوخوارەوە هەنگاو بنێت ، لە کانوونی دووەمی 1979 شا و خێزانەکەی لە ئێران هەڵاتن و ئەنجومەنی گاردیان دامەزرا بۆ بەڕێوەبردنی وڵات شکستی هێنا لە کارکردن یان کۆنترۆڵکردنی ناکۆکیە مەدەنییەکان ، جەماوەرێکی زیاتر لە ملیۆنێک کەس لە تاران خۆپیشاندانیان ئەنجامدا و داواکاریی فراوانیان بۆ خومەینی سەلماند و لە ڕۆژی 1ی شوباتەوە خومەینی گەیشتوونەتە ئێران ، دوای 10 ڕۆژ هێزە چەکدارەکانی ئێران بێلایەنی خۆیان ڕاگەیاند و بە شێوەیەکی کاریگەر ڕژێمی شایان لەناودەخست.

4- لە 1ی نیسان لە ڕێگەی یاسایەکی زۆر لە ڕیفراندۆمدا، خومەینی کۆماری ئیسلامی ئێرانی ڕاگەیاند ،ئەو مەلایانە یەکسەر جووڵاند بۆ دوورخستنەوەی هاوپەیمانە ناسیونالیستە چەپەکانیان، بیرمەندی پێشوو، لە پێگەیەکی بەهێزی ڕژێمی نوێ و ناچاری گەڕانەوەیان بۆ بەها کۆمەڵایەتییە کۆنەپەرستەکان کرد.

ڕاگرتنی یاسای پاراستنی خێزان (1967) ی ڕاگەیاند و لە ساڵی 1975 هەموارکرا، کە دەستەبەری و مافی ئافرەتی لە هاوسەرگیریدا دابین کرد، تاقمە شۆڕشگێڕەکان کە لە مزگەوتەکاندا جێگیر بوون کە بە کۆمیتەکان ناسراون، بۆ سەپاندنی کۆدەکانی جلی ئیسلامی و بەڕێوبردنیان و پیادەکردنی دادپەروەریی دروستکراو بەسەر شۆڕشی سەپێندراودا، بە سەر شەقامەکاندا گەڕا.

میلیشیاکان و پیاوانی ئایینی هەموو هەوڵێکیان بۆ سەرکوتکردنی کاریگەری کلتوری ڕۆژئاوا دا ڕووبەڕووی ئەم چەوسانەوەیە بوونەوە، زۆرێک لە نوخبەی ڕۆشنبیر لە ڕۆژئاوا لە وڵات هەڵاتوون ، ئەم هەستە دژە ڕۆژئاواییە لە کۆتاییدا بووە هۆی گرتنی 66 بارمتە لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە تشرینی دووەمی 1979 لەلایەن گروپێک لە خۆپیشاندەرانی ئێرانەوە کە داوای ڕادەستکردنەوەی شاه دەکرد کە لەو کاتەدا لە ئەمریکا چارەسەری پزیشکیان دەکرد.

ئەنجومەنی شارەزایان کە لە لایەن خومەینی (مەجلیسی خەبەرجان) کە سەر بە ئایینی بوو لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە دەستوورێکی نوێی تێپەڕاند و دەسەڵاتی فراوانی بە سەرکردە بەخشی کە یەکەمیان خومەینی خۆی بوو.

5- لە سەرەتای ساڵی 1979 تا 1983 ئێران لە “دۆخی قەیرانی شۆڕشگێڕی‌دا” مایەوە

دوای ڕوخانی پاشایەتی دەسەڵاتخواز ئابووری و دامودەزگای حکومەت هەرەسیان هێنا و هێزە سەربازی و عەلمانییەکان لە ناتەواویی بوون ، بەڵام لە ساڵی 1983دا خومەینی و لایەنگرانی فراکسیۆنە ڕکابەرەکانیان تێکشکاند و یاخیبووانی ناوخۆیان تێکشکاند و دەسەڵاتیان بەهێز کرد ،ڕووداوە گەورەکانی کە قەیران و شۆڕشەکەی دروست کرد قەیرانی بارمتەکردنی ئێران و شەڕی ئێران و عێراق و سەرۆکایەتی ئەبوولحەسەن بەنیسەدر بوو لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە ،باوەڕێکی بەربڵاو هەیە کە ئەوەی وەک شۆڕشێکی ڕەسەنی جەماوەری و دژە دیکتاتۆری دەستی پێکرد خێرا بوو بە دەستگرتنێکی ئیسلامی بنەڕەتپەرستانەی دەسەڵات ، خومەینی زیاتر سەرکردەیەکی ڕۆحی بوو لە فەرمانڕەوا ، خومەینی لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە هیچ شێوەیەک نوسینگەی گشتی نەگرتووە و بۆ ماوەی دە ساڵ ئێرانی بەجێهێشت و لە گوتەکانی “کەسایەتییە ئاینییەکان نایانەوێت حوکم بکەن” ، گرنگترین جەستەی شۆڕشی ئێران بریتی بوون لە ئەنجومەنی شۆڕش و پاسەوانانی شۆڕش  و دادگاکانی شۆڕش و حیزبی کۆماری ئیسلامی و لیژنە شۆڕشگێڕەکان،لە بنەڕەتدا شۆڕشی ئێران لە شوباتی 1979 یاخیبوونی کۆمەڵگا بوو لە دژی دەوڵەت کە نوێنەرایەتی نەک تەنیا دیکتاتۆرییەتێکی ئاسایی بەڵکو ڕژێمێکی ڕەها و هەڕەمەکی دەکرد کە شەرعییەتی سیاسی و بنکەیەکی کۆمەڵایەتی لە هەموو کۆمەڵگەدا نەبوو

دواتر بەڕژێمێکی دەسەڵاتخواز و دیکتاتۆرتر لەجاران بە تەماحە فراوانخوازییە بێسنوورەکان کۆتایی هات .

قەیرانەکە لە عێراق تا ئێستا بەردەوامە بەبێ ئەوەی ڕێگایەکی ڕاستەقینە لە قەیرانی بەردەوام دەرببرێت کە شتەکان دەگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی یەکەم لەگەڵ بەردەوامی بوونی چەندین سیناریۆدا کە بە تەواویی پێشبینی بوونی قەیرانێکی ڕاستەقینە دەکەن

لەم کورتەدا هەوڵدەدەین ئەوەی ئەمڕۆ لەوڵاتدا ڕوودەدات بەچەند خاڵێک کورت بکەینەوە:

1-خۆپیشان دەران هەڵیان‌کوتایە سەر ناوچەی سەوز و کۆشکی کۆماری، لەکاتی گەردەلولەکەدا پێکدادان لەنێوان فراکسیۆنە چەکدارەکاندا ڕوویدا کە قوڵایی ناکۆکی نێوان میلیشیاکان و سەرجەمی فراکسیۆنەکانیان نیشان دەدا ، وە ئەوەی ڕوویدا لە ڕووی شکاندنی ئێسکەوە، بۆیە قسە کردن، هیچ نییە جگە لە وێنەیەکی سادەی قووڵایی ناکۆکی ڕاستەقینە.

٢ـ  دەست لەکارکێشانەوەی دەسەڵاتی شیعی کازم ئەلحاری دەستلەکارکێشانەوەی لەڕاگەیەندراوێکدا ڕایگەیاند کە هۆکاری دەستلەکارکێشانەوەکە پیری و نەخۆشییەکەیەتی، لەڕاستیدا دەست لە کارکێشانەوەکە قەوارەی سیاسی شەقامەکەی هەژاند بەتایبەتی ڕەوتی سەدر بەسەرۆکایەتیی سەرۆکی بزوتنەوەکە موقتەدا سەدر ، ئەو شوێنەی کە مەرجەعی سەرلێشێواو بەرگی ڕەوای سەرۆکی ڕەوتی سەدر بوو ، بێگومان دەست لە کارکێشانەوەکەی حائیری هات بۆ ئەوەی بارودۆخی نەجەف بشێوێنێت و موقتەدا سەدر سەرۆکی جوڵانەوەکە بشێوێنێت و ئاراستەکردنی لایەنگرانی سەدر بۆ پەیڕەوکردنی ڕێبەری باڵای عەلی خامنەیی بەتایبەتی دوای ڕاسپاردەکەی ئەلحاری بۆ پەیڕەوکردنی بۆ لاساییکردنەوەی ئەلمەرجەعی سیستانی .

٣- زیاتر لە دە مانگ دوای هەڵبژاردنەکان و بەبێ هیچ نیشانەیەکی تەوافوقی سیاسی کە درەنگ یان زوو دەبێتە هۆی ڕووخانی سیستمی پەرلەمانی و دووبارە هەڵبژاردنەوە کە دەمانگە ڕێنێتەوە بۆ خاڵی سەرەکی لێکتێچوون.

٤ـ کاتی دەرکەوتنی دزەکردنی دەنگی لەلایەن زۆرێک لە سیاسەتمەدارانەوە و ئەوەی لەو تۆمارانەدا دەرکەوت دوو شتی زۆر گرنگن بۆ شەقامی عێراقی

یەکەم شت ڕادەی ناکۆکی ڕاستەقینەی نێوان سیاسەتمەدارانی هەمان مەزهەبە ئەگەر ڕاست بێت دەستەواژەکە بەکاربهێنرێت ،شتێکی تر ئەو بڕە گەندەڵیەیە کە چینی سیاسی لەسەر تواناکانی خەڵکی عێراق پەیڕەوی دەکەن ،وە گرەوکردن لەسەر بێدەنگیی خەڵک کە پێموانییە زۆر زیاتر درێژە پێ بدات ،بێگومان چاودێرێکی کاروباری عێراق دەزانێت بەڕاستی ئەو دزەکردنانەی کە بڵاوکراونەتەوە بەنیازن لاوازیی ئەو چینە سیاسییەی ئێستا نیشان بدەن، پرسیاری گرنگیش لێرەدا ئەوەیە کە کێ خاوەنی ئەو هەموو تۆمارانە دەبێت و کێ فەرمانی داوە بڵاوبکرێنەوە.

٥ـ  بەردەوامبوونی پێگەی سیاسی چوارچێوەی هەماهەنگی لە بەردەوامیدان بەپێکهێنانی حکومەت بەبێ بەشداری ڕەوتی سەدر، کە بووە هۆی ئەو خۆپیشاندانانەی کە لەیه که ی ئەم مانگەدا ئەنجامدرا .

٦ـ دەست لەکارکێشانەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمان ،کە لەڕاستیدا مانۆڕێکی سیاسیە بۆ گرنگیدانی ڕاستەوخۆی پەرلەمان کە هێشتا لەسەری ڕێکنەکەوتوون ، که ئەمەش جۆرێکە لە ڕاگەیاندنێکی شەخسی کە ئێستا سەرۆکی پەرلەمان پێویستی پێیەتی.

٧ـ لێدوانی نێردەی نەتەوە یەک‌گرتووەکان بۆ عێراق پلاسچایرت کە شکستی چینی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و شکست‌ هێنانیان لە قەیرانەکە ڕاگەیاند.

بارودۆخی ئێستای وڵات بەردەوامە لە خراپتربوون و گەیشتن بەخاڵی نەگەڕانەوە لەنێو ئەو دەستپێشخەری و چارەسەرە زۆرەی کە ڕۆژانە دەخرێنە پێشەوە ، کە ئەگەر ئم دەتەوێت، چارەسەرە بۆ خراپ بوونی قەیرانێک  کە بۆ ماوەی 19 ساڵ لە لایەن ئمريكا پیشەکەوە بەجێماوە ، ئەمەش دوای ئەوەی لایەنگرانی ڕەوتی سەدر لە کۆتایی مانگی ڕابردوودا بۆ خۆپیشاندان و دانیشتن چوونە دەرەوە

، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ شاهیدی قەیرانێکی ڕاستەقینە دەبین لە دیمەنی سیاسی وڵاتدا کە لە دۆخێکی زۆر خراپدا بووە و لە یەکەم ڕۆژی شۆڕشی ئۆکتۆبەرەوە لایەنە سیاسییەکانی وڵات دوا هەناسەیان هەڵداوە،

ئەمڕۆ کەلێنی ناکۆکی نێوان چین و توێژە سیاسییەکان گەیشتووەتە ڕادەی بێ گەڕانەوە ،بۆ نمونە لایەنە سیاسییەکانی شیعە گەیشتوونەتە قۆناغێکی بێ گەڕانەوە و ململانێی بەهێز لەنێوان حاڵەتێکی بێوێنەی ئیرەیی لەسەرکردەی ڕەوتی سەدر کە بە ئاوازێکی ڕیفۆرمیستی هاتە دەرەوە کە سنووری تایفەگەری تێپەڕاندووە ،وەک ئەمڕۆ دەیبینین لە سەرەتای خۆپیشاندانەکانی ناوچەکانی ڕۆژئاوای بەغدا و باکورەوە بە تایبەتی لە نێوان پارێزگا سوننەنشینەکان و بازنە کوردییەکاندا ناوبانگی سەرۆکی ڕەوتی سەدر زۆر گەشەی کردووە

کە ئەمەش وا لەسیاسەتمەداران دەکات بەڕاستی هەست بەجدییەتی ئەم دۆخە بکەن کە بۆتە هەڕەشەیەک بۆ ئامادەبوونیان لەولاتدا.

سەبارەت بەسیاسەتمەدارانی سوننەش جوڵەکان ڕوونن بۆ دامەزراندنی بزووتنەوەیەکی سوننی لەدەرەوەی سیستمی سەرۆکی ئێستای پەرلەمان محەمەد حەلبۆسی و هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەنجومەنی نوێنەران ، سەبارەت بەسیاسەتمەدارانی کورد لەئێستادا لەهەوڵی ئەوەدان زیاتر لەجاران پێکەوە دەربکەون و لانیکەم لەڕاگەیاندنەکاندا لەهەوڵێکدا بن بۆ چاودێریکردنی بارودۆخەکە و پێشکەوتنەکانی داهاتوو بەشێوەیەکی زۆر هۆشیارانەتر.

گەڕانەوە بۆ بەغدا ئەو دەست پێشخەرییەی کە کازمی سەرۆک وەزیران خستیە ڕوو شکستی هێنا لە نێو ڕەتکردنەوەی ڕەوتی سەدردا کە بنەمای ڕاستەقینەی چارەسەرییە و سەبارەت بە ڕەوتی سەدریش تا ئەم ساتە ئاراستەی راستەقینەی خۆی ڕوون نەکردووەتەوە کە خوێندنەوەی هەنووکەیی دۆخەکەی بە قورسی تەواو کردووە ، با ئەو چەند پرسیارە راستەقینەشمان لەبیر نەچێت کە ئاڕاستەی ڕەوتی سەدر دەکرێت چونکە وەزارەتە خزمەتگوزارییەکان لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا لە بەردەستی بزوتنەوەکەدا بوون، کەواتە شەڕی دژی گەندەڵی و گەندەڵی لە کوێدایە؟

ڕەنگە ئەو پرسیارە راستەقینەی کە دەکرێت بدرێتێ کە لە ڕۆژانی ڕابردوودا چی ڕوویدا، ئەی ئەگەر ئەو خۆپیشاندانانەی کە ڕوویاندا لە لایەن گەنجانی تیشرینەوە بەڕێوەدەبرێت چی؟

دەکرا بچنە ناو ئەنجومەنی نوێنەران و مەیدانی ئاهەنگ و دانیشتنەکانیان لەوێ بگرتایە یان لەلایەن لایەنی سێیەمەوە ڕووبەڕووی کوشتن ببوونەوە وەک ئەوەی لە نەسریە و بەغدا و پارێزگاکانی تر ڕوویدابێت؟؟

سەبارەت بەپێگەی وڵاتانی عەرەبیش هەمیشە ڕێگەچارەی بەستنەوەیان پێشکەش دەکات بۆ ئەوەی قەوارە سیاسییەکانی ئێستا لەخۆبگرێت بەبێ ڕەچاوکردنی مێژووی یەکێتیە دەرەکیەکانیان كه ئەستەمەكيان بگەڕێنەوە بۆ یەکێتیە عەرەب.

لە کۆتاییدا شاردنەوەی پشت مێزی ئایینی و ڕاکێشانی خەڵک بە لێدوان و هەوڵدان بۆ یاریکردن بە سۆزی خەڵک بەردەوام نابێت و زوو یان درەنگ ئاشکرا دەبێت ،کە دەبێتە هۆی سڕینەوەی ئەم بزووتنەوە خراپانە بە هەموو شێوەکانیانەوە.

تێبینی: سەنتەرەکە بەزوویی لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ئەو ڕووداو و پێشکەوتنە بێوێنەیانەی کە لە گۆڕەپانی عێراقدا شاهێدیان هەیە لە ڕۆژانی ڕابردوودا بڵاو دەکاتەوە و چاو بە هۆکارەکان و ئەنجامەکان و تێڕوانینێک بۆ داهاتوو دەدەینەوە.

سەردانەکەی بایدن بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەنگدانەوەی سیاسەتی ستراتیژی هەمیشەیی ئەمریکایە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە ئەمەی لەم شێوەیە کورت کردەوە:

1/ ئاسایشی ئیسرائیل .

2 / کۆنترۆڵ و زاڵبوونی سەرچاوەکانی نەوت و گاز و وزەی هەرێم  .

3 / کەمکردنەوەی ڕۆڵی ئێران لە ناوچەی عەرەبیدا .

دواتر دەکرێت ئامانجەکانی تری ئەم سیاسەتە ستراتیژییە بەپێی پەرەسەندنی بارودۆخی جیهان و ناوچەکە زیاد بکرێت:

1 / فشار لەسەر وڵاتانی کەنداوی عەرەبی بۆ زیادکردنی بەرهەمی نەوتیان و کەمکردنەوەی نرخەکانی بۆ دروستکردنی کەمبوونەوەی نەوت و گازی ڕوسیا بەهۆی جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا کە ئەمریکا لەخەباتدایە بۆ درێژکردنەوەی وشکسکردن و لەناوبردنی ڕوسیا.

2 / ترسی ئەمریکا لەفراوانبوونی ڕووس و چینی لەناوچەکەداو پڕکردنەوەی بۆشایی ئەمریکا کە بایدن دانی بەوەدا نا کە ئێمە هەڵەمان کرد کاتێک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان فەرامۆشکرد .

لەم توێژینەوەیەدا باس لە سەردانەکەی بایدن و کاریگەریی لەسەر دۆخی قەیراناوی عێراق دەکەین

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە گرنگترین شت لەم سەردانەدا ئەوەیە کە بایدن بە شەخسی ڕایگەیاند کە عێراق بە سیستەمی کارەبایی وڵاتانی کەنداوی عەرەبیەوە لە ڕێگەی سعودیە و کوێتەوە دەبەستێتەوە و لێرەدا دەمەوێت ئەمانەی خوارەوە ڕوون بکەمەوە:

1/ بۆچی ئەمریکا کۆمپانیا گەورەکانی پابەند ناکات بە ئاوەدانکردنەوە و ئاوەدانکردنەوە و دروستکردنی کارگەی کارەبا کە لەلایەن هێزە سەربازیی و مووشەکەکانیەوە تێکشکێنرا کاتێک عێراق داگیری کرد ،كه داگیرکارییكه نایاسایی و نائەخلاقییەکەی کە پێچەوانەی سەربەخۆیی و سەروەری دەوڵەتەکان و پێچەوانەی مافی مرۆڤ !!!! لە جیاتی ئەوەی جارێک بمانبەستینەوە بە ئێران و جارێکی تر بە وڵاتانی دراوسێ و کەنداوەوە .

2 / بۆچی ئەمریکا ڕێگە نادات کۆمپانیا گەورەکانی وڵاتانی تر کارگەی کارەبا لەعێراق دروست بکەن و ئاوەدان بکرێنەوە وەک ئەو کۆمپانیایانە لەمیسر کردیان؟!!!

3/ ئەوەی لە پەیوەندی کەنداوەوە دەست دەکەوێت 1500 میگاواتە لە کاتێکدا پێویستی ڕاستەقینەی عێراق لە (20) هەزار مێگاوات تێدەپەڕێت و بەم شێوەیە دەبێتە چارەسەرێکی کاتی و دەستکەوتی میدیا .

4 / ڕێککەوتننامەی عێراق لەسەر پەیوەندی کارەبایی 4 ساڵ لەمەوبەر کراوە و یەک هەنگاو پێش نەکەوت و مەرەکەب لەسەر کاغەزی مایەوە چونکە بڕیاری ئابووری و ئەمنی و سیاسی لە دەست ئێرانە کە دژایەتی و ڕێگری دەکات لە هەر نزیکبوونەوەیەکی عێراقی لەگەڵ عەرەبدا .

5 / گرێدان پێویستی بە ژێرخانی بەهێز هەیە و دەتوانرێت بەهەوڵی دەگمەن و کاری بەردەوام لەساڵێکەوە بۆ ساڵێک و نیوێک بەدەست بهێنرێت بەلایەنی کەمەوە .

گرنگترین پرسیاریش ماوە

ئایا ئێران و شوێنکەوتوانی بە بێهودە ماونەتەوە؟

پێویستی عێراق بە کارەبا بازاڕێکی گرنگە بۆ ئێران بۆ بەدەستهێنانی ملیارەها دۆلار ،ئێران خۆی لە سزا نێودەوڵەتییەکان لادەدات، تەنانەت ئەگەر سزاکان نه‌فەرمیش بن و بۆ گەیشتن بەڕاست و تێگەیشتن لەڕەوشی عێراق لەبەر ڕۆشنایی ئەو گۆڕانکارییە توند و تیژیانەی لەوڵاتدا ڕوو دەدات، پێویستە وەڵامی ئەم پرسیارانە بدرێتەوە:

1/ ئایا ئەمریکا بەڕاستی ناڕازییە یان بێزارە لەوەی کە لە عێراقدا دەگوزەرێت؟ و ئەو که پڕۆسەی سیاسی شکستخواردووی تێدا دامەزراند و سەرپەرشتی کرد!!و ئەو کەسەیە کە تا ئێستا لایەنگری و پشتیوانی لایەنە سیاسییەکان و کەسایەتییەکانی ئەم پرۆسەیەی کردووە!!

2 / ئایا ئەمریکا بەڕاستی خوازیاری عێراقێکی پێشکەوتوو و سەرکەوتوو و سەقامگیر و خاوەنی سەروەری و بڕیارێکی سەربەخۆ و دێموکراتییە کە ببێتە مۆدێلێک لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟

وە بۆ ڕۆژانیش جێدەهێڵین بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە لە کۆتایی ، زۆرینەی بێدەنگ دا قسەی کۆتایی هەیە.

العميد الركن الدكتور

أعياد الطوفان

ڕەنگە ئەو ئاژاوە و چەقبەستووی سیاسیەی کە ئەمڕۆ وڵات پێیدا تێپەڕدەبێت بۆ قسەکردن و سەرلێشێواویەکی گەورە لەسەر ئاستی ناوخۆ و لەهەموو ئاراستەکان چ سیاسی و چ ئابووری و خزمەتگوزاری تا ئەو کاتەی ئەمڕۆ دۆخەکە گەیشتە دۆخێکی زۆر خراپ، هەموو ئەمانە بەهۆی دڵسۆزی و پەیوەندی لەگەڵ هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانە کە کۆنترۆڵی بارودۆخی عێراق دەکەن

کە بووە هۆی ئەو بارودۆخەی کە ئەمڕۆ وڵات تێیدا دەژی.

بۆیە ئەمڕۆ دەبینین دەست لەکارکێشانەوەی کوتلەی سەدر لە پەرلەمان دوای شکستی هەموو دیالۆگەکانی نێوان خۆی و هێزە شیعیەکانی تر بۆ ناونانی گەورەترین کوتلە و تێپەڕاندنی لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ، لێرەشدا هێزە الإطار، ژمارەی جێگرەکانیان زیاد کردووە بۆ ئەوەی بتوانن ناوی گەورەترین کوتلە کە حکومەت پێکدەهێنن، لەبەر ڕۆشنایی شەپۆلی کوتلەی سەدریش بە پەنابردنە بەر خۆپیشاندان کە دەبێتە هۆی پێکدادانی نێوان زۆرێک لە هێزەکان و دەرئەنجامەکانی ئەم پێکدادانەش دەرئەنجامی کارەساتاوییە بەهۆی بەهێزبوونی لایەنەکانی ململانێ و درێژکردنەوەی ئەم ناکۆکییە،بەڵکو هێزە سوننەکانیش لە چەندین ڕووەوە عادەتیان گەڕاوەتەوە بۆ جیاوازی و ساغکردنەوەی هەندێک لە توخمەکانی و گرنگترینیان پارەی سیاسیە بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرکردایەتی پێکهاتەی سوننە بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتی گەندەڵی دارایی ،ڕەنگە یەکێک لەگرنگترین مامەڵە گوماناوییەکان کە لەماوەی ئەم پەرلەمانەدا دەرچووبێت یاسای ئاسایشی خۆراکە کە ڕەنگدانەوەی ئەو ڕادەیە دەبێت کە چینی سیاسی بێباکانە لەهاوڵاتیانی عێراق،

کورد سەرکەوتووە لە یەکگرتنەوەیان بۆ دانوستان لەگەڵ بەغدا وەک کوتلەی تاک وەک هەمیشە ، سوپای عێراق بەردەوام لە دەست زاڵبوونی چینی سیاسی لە لایەکەوە دەناڵێنێت و ڕووبەڕووی تەحەدای تیرۆریستان دەبێتەوە لە سەر ئەرزی زەوی لەلایەک بە پەراوێزخستنی ئەنقەست بۆ پێدانی بودجەیەکی باش کە توانای شەڕ و لۆجستیکی خۆی زیاد دەکات ، وجێی سەرنجە مەشقە سەربازییە هاوبەشەکان لەگەڵ سوپای سعودیە بەناوی برایانەوە 1 کە بەبێ هیچ وردەکارییەک ڕاگەیەندرا و لێرەدا مەبەستمان وردەکاری سەربازی نییە کە ئاشکراکردنی قبوڵ ناکرێت .

سەبارەت بەحکومەتیش خۆی لەو ڕاستییە دوور دەخاتەوە کە وەک حکومەتێکی کاتی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات هات بەهۆی شۆڕشێکی گەنجانەوە کە ئامانجی ڕوون و ڕەوای هەیە سەرەڕای هەوڵێکی زۆر بۆ تیکدانی وێنەیان و تۆمەتبارکردنیان، وە ئەمڕۆ دەبینین ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەکانی وەبەرهێنان کە چەندین نیشانەی پرسیاریان تێدایە کە بە پێی دەستووریی پێشەکییان نییە ،ئاماژە بەناجێبوونی جێبەجێکردنی زۆربەی ڕێککەوتنەکان نەکرێت بەهۆکاری سیاسی و ئابووری ، و سەردانەکەی سەرۆک وەزیران بۆ سعودیە و پاشان بۆ ئێران لەبیر مەکە ، زۆر وەک مانۆڕێکی سیاسی دەبینرێت کە ڕەنگە بەنیازبێت بیرۆکەی خولی دووەم بۆ کازمی بخاتەڕوو بەتایبەتی لەگەڵ سەردانە هاوبەشەکانی سەرۆک و پاشاکانی وڵاتانی دراوسێ و دزەکردن کەباس لەگەڕان بۆ پێکهێنانی ناتۆیەکی عەرەبی دەکرد، لەکۆتایی هەموو ئەو شتانەی سەرەوە بارودۆخی عێراق بە خێرایی مایەوە بۆ ناو نەزانراوەکان و بەم نزیکانە لە چوارڕێییەکدا دەبین کە گەڕانەوەیان زۆر زەحمەتە.

عێراق ئەمڕۆ لەدۆخێکی چەقبەستووی سیاسیدایە و له بەرامبەر بەبارودۆخێکی نالەباری سەرشەقامی عێراق، دوای زیاتر لە شەش مانگ لەهەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان تا ئێستا گفتوگۆکانی حکومەتی داهاتوو نەزانراوە کە شیکەرەوەکان لەڕۆژانی داهاتوودا بەقوڕێکی خراپ دەزانن ،بەکورتی ئەو بارودۆخەی کە ئەمڕۆ وڵات تێیدا دەژی دەرئەنجامی ئەو ساتە نییەوە تەنیا بەرهەمی ئەم بارودۆخەی ئێستا نییە بەڵکو چەندین شکستی پێشووی لەگەڵ خۆیدا هەڵدەگرێت و هەروەها ئەو دامەزراوانەی کە لەسەر بنەمای هەڵە بوون بەڵگەی ئەوەش ئەوەیە کە دوو توخمی هەرە گرنگی سیستەمی حوکمڕانی وڵات واتە دەستوور و دامەزراوەکان بەدەست لاوازییەکی توند لە پێکهاتەی سەرەکی خۆیاندا دەناڵێنن ،دەستوور لە هەلومەرجی سەرلێشێواو و ناجێگیردا نوسراوە و بەپێی بەرژەوەندی ئەو کاتە و دامەزراوەکان بەپێی نەخشەی حیزبی و هاوپەیمانی سیاسی پێکدەهێنران و ئەو دامەزراوانەی کە کار بۆ وڵات دەکەن نين بس كار ده‌که‌ن بو چیتر بەشی سیاسی و حزبی و ڕەنگە ئەم دوو هۆکارە بنەمای ئەوە بن کە ئەمڕۆ دۆخەکە پێی گەیشتووە ،بۆ ئەو هێزە سیاسیانەی کە ئەمڕۆ لەسەر زەوین، بوونیان هەیە، بۆ ئەوەی بەم شێوەیە بدوێن:

1- هیچ کام لەو هێزە سیاسیانەی ئێستا لەسەر ئەرزی زەوین نەیانتوانیوە بە دوو سێهەمەوە هاوپەیمانێتییەکە پێکبهێنن بۆ ئەوەی بتوانن بەبێ پێویستی سێهەمی کەمئەندام حکومەت پێکبهێنن.

2-تا ئەم ساتە هیچ نیشانەیەکی ڕێککەوتن لەنێوان هێزە شیعەکاندا نییە، سەرەڕای دووبارەکردنەوەی سیناریۆ لە هەڵبژاردنەکانی پێشوودا و لە کۆتاییدا ڕێکەوتنی نێوان ئەو هێزانە ئەنجام دەدەن، موقتەدا سەدر سەرۆکی سەدریش پێشتر داوای لەسیاسەتمدارانی سەربەخۆی پەرلەمان کرد لەماوەی 15 ڕۆژدا کۆتایی بەم قەیرانەی ئێستا بهێنن و حکومەت پێکبهێنن هەروەک جەختیشیکردەوە کەئیئتیلاف بۆ ڕزگارکردنی نیشتمان گەورەترین کوتلەیە ، ئەوەش هۆکاری دواکەوتنی پێکهێنانی حکومەت کاراکردنی کەمئەندامانی سێیەمە کە ئەو ساتە دەگێڕێتەوە کە هیچ ڕێککەوتنێکی ڕاستەقینە لەنێوان هێزە شیعەکاندا نەکراوە.

3- بۆ هێزە سوننەکانیش بەدەست ئەو دابەشکاریانەوە دەناڵێنن کە لەماوەی پێشوودا بەڕوونی دەرکەوتن بەتایبەتی دوای گەڕانەوەی کەسایەتییە سوننەکان کە چ لەدەرەوەی وڵات بوون یان لەزیندانەکاندا بوون بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسی ئەمەش وادەکات هەموو ئەو هێزانە لەسەر زەوی نه ڕێکبکەون تەنانەت ئەگەر ئەم کاراکتەرانە کێشی ڕاستەقینە نەبن بەڵام لە کۆتایی ڕۆژدا ئەم هەنگاوانە ئەنجامەکانی خۆیان نیشان دەدەن تەنانەت پاش ماوەیەکیش.

4- سەبارەت بە هێزە سیاسیاکان کوردییەکان بۆ یەکەم جار ناکۆکییەکی ئاشکرا و دابەشبوونێکی کراوە لە نێوان خۆیاندا دەبینین سەبارەت بە حکومەتی ناوەند و ڕوونتر دەرکەوت کە ئێمە شاهیدی دانوستانی یەکلایەنەی هێزکان سیاسیاکان کوردییەکان لەگەڵ حکومەتی ناوەنددا.

5 – لەکۆتاییدا ئەو پێشێلکارییە ئەمنییە بەردەوامانەی لەناوچە گەورەکانی ولاتدا دەکرێت کە وەک جۆرێک لەبیرهێنانەوە لەنێوان تیپە سیاسییەکاندا دەکرێت کە هەر تیپێک گەورەترین دەسەڵاتی لەپۆستەکەیدا هەیە و دراوسێکانی هەرێمیش هەوڵ دەدەن پەڕەی فشار لەسەر زەوی بسەپێنن کە ئەمەش وادەکات واقیع لە وڵاتەدا وەک ئەمڕۆ کو ئم دەیبینین‌.